नेपालमा बौद्ध कलाको प्रतीकवादलाई बुझ्दै
नेपाल, बुद्धको जन्मभूमि, केवल सुन्दर पहाड र उपत्यकाहरूको देश मात्र होइन, यो गहिरो आध्यात्मिक र सांस्कृतिक धरोहरको खजाना पनि हो। यहाँको बौद्ध कलाले सदियौंदेखि मानिसहरूलाई मोहित पारेको छ। के तपाईँले कहिल्यै सोच्नुभएको छ कि यी कलाकृतिहरूमा चित्रित प्रत्येक रङ, आकार र मुद्राको अर्थ के होला? आउनुहोस्, आज हामी यही रहस्यमय संसारमा डुबुल्की मार्दै नेपालको बौद्ध कलामा लुकेका प्रतीकहरूलाई बुझ्ने प्रयास गरौं।
बौद्ध कलामा रङ्गहरूको महत्व
रङ्गहरू केवल सजावटका लागि मात्र प्रयोग गरिएका होइनन्। बौद्ध कलामा प्रत्येक रङ्गले विशिष्ट अर्थ बोकेको हुन्छ। यी रङ्गहरूले बुद्धका गुणहरू, विभिन्न भावनाहरू र ब्रह्माण्डका तत्वहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्दछन्।
- सेतो: शुद्धता, शान्ति र ज्ञानको प्रतीक। सेतो रङ्गले बुद्धको निर्मल स्वभावलाई दर्शाउँछ। उदाहरणका लागि, सेतो तारा (White Tara) को मूर्ति शान्ति र दीर्घायुको प्रतीक मानिन्छ।
- पहेंलो: पृथ्वी, स्थिरता र त्यागको प्रतीक। पहेंलो रङ्गले सांसारिक मोहबाट मुक्तिको मार्गलाई देखाउँछ। बुद्धले पहेंलो वस्त्र लगाउनु त्यागको उदाहरण हो।
- रातो: प्रेम, करुणा र शक्ति। रातो रङ्गले क्रोधलाई जित्ने क्षमतालाई पनि दर्शाउँछ। उदाहरणका लागि, क्रोधित देवताहरूलाई रातो रङ्गमा चित्रित गरिन्छ, जसले नकारात्मक शक्तिहरूलाई परास्त गर्ने शक्तिलाई जनाउँछ।
- नीलो: आकाश, अनन्तता र बुद्धिको प्रतीक। नीलो रङ्गले गहिरो ध्यान र अन्तर्दृष्टिलाई संकेत गर्दछ। अक्षोभ्य बुद्ध (Akshobhya Buddha) लाई नीलो रङ्गमा चित्रित गरिन्छ।
- हरियो: प्रकृति, सन्तुलन र क्रियाशीलताको प्रतीक। हरियो रङ्गले जीवन र वृद्धिलाई दर्शाउँछ। हरियो तारा (Green Tara) को मूर्ति सक्रिय करुणाको प्रतीक हो।
मैले एकपटक काठमाडौंको एउटा गुम्बामा भित्तामा कोरिएका रङ्गीन चित्रहरू देखेको थिएँ। त्यहाँ एक लामाले मलाई प्रत्येक रङ्गको अर्थ बताएपछि, मैले ती चित्रहरूलाई अझ गहिरो रूपमा बुझ्न सकेँ। यो अनुभवले मलाई बौद्ध कलाको प्रतीकवादप्रति अझ बढी आकर्षित गर्यो।
मुद्रा र आसन: बुद्धको भाषा
बौद्ध कलामा बुद्ध र अन्य बोधिसत्त्वहरूलाई विभिन्न आसन र मुद्राहरूमा चित्रित गरिन्छ। यी मुद्रा र आसनहरूले विशेष अर्थ बोकेका हुन्छन् र बुद्धको उपदेशलाई व्यक्त गर्दछन्।
- भूमिस्पर्श मुद्रा: बुद्धले बोधिज्ञान प्राप्त गर्दा पृथ्वीलाई साक्षी राखेको क्षणलाई दर्शाउँछ। यो मुद्राले दृढ संकल्प र सत्यको विजयलाई संकेत गर्दछ।
- ध्यान मुद्रा: यो मुद्रा ध्यान, एकाग्रता र आन्तरिक शान्तिको प्रतीक हो। दुवै हात काखमाथि राखेर गरिने यो मुद्रा बुद्धको गहिरो ध्यानको अवस्थालाई दर्शाउँछ।
- वरद मुद्रा: यो मुद्रा दान, करुणा र आशीर्वादको प्रतीक हो। दायाँ हात खुला राखेर तलतिर फर्काइएको हुन्छ।
- अभय मुद्रा: यो मुद्रा डरलाई हटाउने र सुरक्षा प्रदान गर्ने प्रतीक हो। दायाँ हात उठाएर हत्केला बाहिरतिर फर्काइएको हुन्छ।
- धर्मचक्र मुद्रा: यो मुद्रा बुद्धले पहिलो पटक सारनाथमा धर्मोपदेश दिएको क्षणलाई दर्शाउँछ। दुवै हात छातीको अगाडि राखेर एउटा चक्रको आकार बनाइएको हुन्छ।
यी मुद्राहरू केवल आसन मात्र नभएर बुद्धको शिक्षाको सार हुन्। उदाहरणका लागि, भूमिस्पर्श मुद्राले हामीलाई कठिनाइको सामना गर्दा दृढ रहन प्रेरित गर्दछ, जबकि अभय मुद्राले डरबाट मुक्त हुन सिकाउँछ।
अन्य महत्त्वपूर्ण प्रतीकहरू
रङ्ग र मुद्राहरूका अलावा, बौद्ध कलामा अन्य धेरै प्रतीकहरू प्रयोग गरिन्छन् जसले गहिरो अर्थ बोकेका हुन्छन्।
- कमलको फूल: कमलको फूल पवित्रता, जागरण र ज्ञानोदयको प्रतीक हो। यो फूल हिलोमा उम्रिएर पनि सुन्दरता प्रदान गर्दछ, जसले सांसारिक दुःखबाट मुक्ति पाएर ज्ञान प्राप्त गर्न सकिने कुरालाई दर्शाउँछ।
- चक्र: धर्मचक्र बौद्ध धर्मको प्रतीक हो, जसले बुद्धको शिक्षालाई दर्शाउँछ। यसको आठवटा आराहरूले आर्य अष्टाङ्गिक मार्गलाई संकेत गर्दछ।
- ध्वजा: विजयको प्रतीक, जसले नकारात्मक शक्तिहरूमाथि बुद्धको विजयलाई दर्शाउँछ।
- शंख: धर्मको घोषणा गर्ने प्रतीक, जसले बुद्धको शिक्षालाई सबैतिर फैलाउने कार्यलाई जनाउँछ।
अन्त्यमा, नेपालको बौद्ध कला केवल सुन्दरताको प्रदर्शन मात्र होइन, यो गहिरो आध्यात्मिक ज्ञानको भण्डार हो। यसका प्रतीकहरूलाई बुझेर हामी बुद्धको शिक्षालाई अझ गहिरो रूपमा अनुभव गर्न सक्छौं र आफ्नो जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छौं। त्यसैले, अर्को पटक तपाईं कुनै बौद्ध कलाकृति हेर्नुहुन्छ, त्यसमा लुकेका प्रतीकहरूलाई खोतल्ने प्रयास गर्नुहोस्। तपाईंले पक्कै पनि नयाँ कुरा सिक्नुहुनेछ!
