बौद्ध मार्गमा ‘यान’ र यसका विविध शाखाहरू
बौद्ध धर्म र दर्शनको गहिरो अध्ययन गर्दा हामीले बारम्बार सुन्ने एउटा महत्त्वपूर्ण शब्द हो– ‘यान’। सामान्य अर्थमा यान भन्नाले एउटा वाहन वा सवारी साधनलाई बुझिन्छ। जसरी एउटा डुङ्गाले मानिसलाई नदीको एक किनारबाट अर्को किनारसम्म पुर्याउँछ, त्यसरी नै बौद्ध धर्ममा ‘यान’ ले मानिसलाई संसार रूपी दुःख र अज्ञानताको सागरबाट तारेर निर्वाणको सुरक्षित किनारसम्म पुर्याउने काम गर्छ।
भगवान बुद्धले मानिसहरूको मानसिक क्षमता, बुझ्ने शक्ति र उनीहरूको रुचि अनुसार फरक–फरक उपदेश दिनुभएको थियो। बुद्धको यही ‘उपाय-कौशल’ (सिपालु विधि) लाई नै विभिन्न यानका रूपमा वर्गीकरण गरिएको हो।
यानका मुख्य दुई विभाजन
बौद्ध दर्शनमा साधकको ‘चित्तको दायरा’ वा उद्देश्यको आधारमा मार्गलाई मुख्यतया दुई ठूला भागमा विभाजन गरिएको छ:
१. हीनायान (श्रावकयान)
हीनायानको शाब्दिक अर्थ ‘सानो वाहन’ हुन्छ। यहाँ सानो भन्नुको तात्पर्य यसको क्षमता वा लक्ष्य व्यक्ति विशेषमा सीमित हुनु हो। यसका अनुयायीहरू “संसार दुःखमय छ” भन्ने सत्यलाई स्वीकार गर्दै, कसरी आफूलाई यो चक्रबाट मुक्त गराउने र शान्ति (निर्वाण) प्राप्त गर्ने भन्ने कुरामा केन्द्रित हुन्छन्।
हीनायान भित्रका प्रमुख निकाय तथा शाखाहरू
धेरैले हीनायानलाई एउटै मात्र मार्ग ठान्छन्, तर ऐतिहासिक रूपमा यसभित्र १८ वटा भन्दा बढी निकायहरू (सम्प्रदायहरू) विकास भएका थिए। दार्शनिक मतभेद र अभ्यासको आधारमा यसलाई मुख्यतया निम्न शाखाहरूमा बुझ्न सकिन्छ:
- क) थेरवाद (स्थविरवाद): यो अहिले विश्वमा अस्तित्वमा रहेको हीनायान परम्पराको सबैभन्दा प्रमुख र जीवित शाखा हो। ‘थेर’ को अर्थ ‘जेष्ठ’ वा ‘वृद्ध’ हुन्छ। यसले भगवान बुद्धका मौलिक उपदेशहरूलाई पालि भाषाको ‘त्रिपिटक’ मार्फत जस्ताको तस्तै अनुसरण गर्छ। नेपाल, श्रीलङ्का, थाइल्यान्ड र म्यानमारमा यो सम्प्रदाय बढी प्रचलित छ।
- ख) महासांघिक: यो हीनायान भित्रको एक क्रान्तिकारी समूह थियो। यिनीहरूले कठोर नियमहरूमा केही लचकता अपनाएका थिए। कालान्तरमा यही महासांघिक विचार नै विकसित भएर ‘महायान’ को उदय भएको मानिन्छ।
- ग) सर्वास्तिवाद: यो दार्शनिक रूपमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण शाखा थियो। ‘सबै कुराको अस्तित्व छ’ (तीनै कालमा) भन्ने मान्यता राख्ने हुनाले यसलाई सर्वास्तिवाद भनिएको हो। यस अन्तर्गत दुई प्रमुख दार्शनिक मतहरू प्रसिद्ध छन्:
१. वैभाषिक: यिनीहरू बाहिरी संसार र मन दुवैको वास्तविक अस्तित्व छ भनी मान्छन्।
२. सौत्रान्तिक: यिनीहरू शास्त्र (सूत्र) मा मात्र भर पर्ने भएकाले सौत्रान्तिक भनिएका हुन्। यिनीहरू बाहिरी संसारको अस्तित्वलाई प्रत्यक्ष नभई अनुमानको आधारमा मात्र बुझ्न सकिन्छ भन्ने तर्क गर्छन्।
२. महायान
महायानको अर्थ ‘ठूलो’ वा ‘विशाल वाहन’ हुन्छ। यसलाई ठूलो भन्नुको कारण यसको फराकिलो उद्देश्य र करुणा हो। महायानका साधकहरू केवल आफ्नो मुक्तिको लागि मात्र होइन, “समस्त प्राणीहरूको हित र मुक्तिको लागि” बुद्धत्व प्राप्त गर्ने लक्ष्य राख्छन्।
यसमा करुणा र प्रज्ञा (विवेक) को सन्तुलित अभ्यास गरिन्छ। आफू निर्वाणमा पुग्न सक्ने क्षमता हुँदाहुँदै पनि दुःखी प्राणीहरूको सेवा गर्न संसारमै रहने परोपकारी भावना (बोधिचित्त) यसको मुख्य विशेषता हो।
अभ्यासको आधारमा तीन यान
साधकले गर्ने अभ्यासको प्रकृति र प्राप्त हुने नतिजाको आधारमा यानलाई तीन विशिष्ट श्रेणीमा पनि वर्गीकरण गरिन्छ।
- १. श्रावकयान: गुरु वा बुद्धको मुखबाट उपदेश सुनेर ज्ञान प्राप्त गर्नेहरूको मार्ग। यी साधकहरू ‘चार आर्य सत्य’ को अभ्यास गरी अन्त्यमा अर्हत पद प्राप्त गर्छन्। यो हीनायान अन्तर्गत पर्दछ।
- २. प्रत्येकबुद्ध यान: गुरु बिना, एकान्तमा बसेर, आफ्नै प्रयास र पूर्वजन्मको संस्कारले ‘प्रतित्यसमुत्पाद’ (कार्य–कारण नियम) को चिन्तन गरी ज्ञान प्राप्त गर्नेहरूको मार्ग। यिनीहरू ज्ञान पाए पनि अरूलाई उपदेश दिँदैनन्। यो पनि हीनायान अन्तर्गत नै पर्दछ।
- ३. बोधिसत्वयान: यो महायानको अर्को नाम हो। यसमा साधकले अनन्त प्राणीहरूको उद्धारको लागि बुद्ध बन्ने प्रतिज्ञा गर्छन् र छ वटा पारमिता (दान, शील, धैर्य, उत्साह, ध्यान, प्रज्ञा) को अभ्यास गर्छन्।
महायान भित्रका दुई मार्ग: सूत्र र तन्त्र
महायान आफैंमा विशाल भएकोले यसभित्र पनि गतिको आधारमा दुई मार्ग छन्:
१. सूत्रयान (हेतु यान)
यो ‘कारणको मार्ग’ हो। यसमा बुद्धत्व प्राप्त गर्नका लागि असङ्ख्य कल्पसम्म पुण्य र ज्ञान जम्मा गर्दै बिस्तारै अघि बढ्नुपर्छ। यो क्रमिक विकासको मार्ग हो।
२. बज्रयान (फल यान)
यो महायानको सर्वोच्च र द्रुत गतिको अभ्यास हो, जसलाई तन्त्रयान वा मन्त्रयान पनि भनिन्छ। यसले ‘नतिजा’ (बुद्धत्वको अवस्था) लाई नै अहिलेको अभ्यासको आधार बनाउँछ। यसमा साधकले आफूलाई साधारण मानिस नभई देवता वा बुद्धको रूपमा धारणा गर्छन्। योग्य गुरुको निर्देशनमा गरिने यो अभ्यासले एउटै जुनीमा बुद्धत्व प्रदान गर्न सक्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
निष्कर्ष
समग्रमा बुझ्दा, थेरवाददेखि बज्रयानसम्मका यी सबै मार्गहरू बाहिरबाट फरक देखिए पनि सबैको गन्तव्य एउटै हो– अज्ञानताको अन्धकारबाट मुक्ति।
जसरी कसैलाई हिँडेर जान मन पर्छ (श्रावकयान), कसैलाई बसमा (महायान) त कसैलाई हवाईजहाजमा (बज्रयान), त्यसरी नै व्यक्तिको क्षमता, साहस र रुचि अनुसार बुद्धले यी फरक–फरक यानहरूको व्यवस्था गरिदिनुभएको हो। साधकले आफ्नो स्वभाव अनुसार जुनसुकै मार्ग अपनाएर पनि अन्त्यमा परम शान्तिको अनुभव गर्न सक्छन्।
