महान् सिद्ध गुरुहरूले सधैं जोड दिएका छन् कि ङोन्डो, मुख्य अभ्यास (साधना) भन्दा पनि बढी महत्त्वपूर्ण छ। किनभने यसले हाम्रो चित्तमा रहेका अनादिकालदेखिका फोहोरहरू पखाल्छ र ज्ञानको बीउ रोप्नका लागि उपयुक्त माटो तयार पार्छ। यो चित्त शुद्धिकरण र पुण्य (योग्यता) सञ्चयको एउटा गहन प्रक्रिया हो, जसले हाम्रो मनलाई महामुद्रा वा अतियोग (जोक्चेन) जस्ता उच्च र सुक्ष्म ध्यानका लागि परिपक्व बनाउँछ।

यस विस्तृत लेखमा, हामी ङोन्डोको महत्त्व, यसका चरणबद्ध अभ्यासहरू र यसले साधकको जीवनमा कसरी आमूल आध्यात्मिक परिवर्तन ल्याउँछ भन्नेबारे गहिराइमा चर्चा गर्नेछौं। यदि तपाईं आफ्नो आध्यात्मिक मार्गलाई अझ बलियो, स्पष्ट र फलदायी बनाउन चाहनुहुन्छ भने, ङोन्डोको मर्म बुझ्नु अपरिहार्य छ।

ङोन्डो: के हो र यो किन अनिवार्य छ?

ङोन्डो तिब्बती बौद्ध धर्मका चार प्रमुख सम्प्रदायहरू—न्यिङमा, काग्यु, साक्य र गेलुग—सबैमा अभ्यास गरिने आधारभूत शिक्षाहरूको सार हो। यसलाई वज्रयानका गहिरो तन्त्र र गुह्य ध्यानहरूमा प्रवेश गर्नुअघि गरिने अनिवार्य तयारी मानिन्छ। यसको मुख्य उद्देश्य हाम्रो चित्त सन्तानमा रहेका नकारात्मक कर्म, क्लेश र आवरणहरूलाई शुद्धिकरण गर्नु र अनन्त पुण्य सञ्चय गर्नु हो।

परम्परागत रूपमा, ङोन्डोलाई दुई प्रमुख भागमा विभाजन गरिएको छ: सामान्य (बाह्य) र विशेष (भित्री)।

१. सामान्य ङोन्डो (चित्तलाई धर्मतर्फ फर्काउने चार विचार)

कुनै पनि मन्त्र जप्नु वा शारीरिक अभ्यास गर्नुभन्दा अघि, साधकले आफ्नो दृष्टिकोणलाई परिवर्तन गर्नुपर्छ। यसलाई “चार सामान्य पूर्व अभ्यास” भनिन्छ, जसले हाम्रो मनलाई सांसारिक मोहबाट विरक्त बनाएर धर्ममा स्थिर गराउँछ:

• अमूल्य मानव चोला: नरक, प्रेत, वा पशु योनीमा नभई, धर्म बुझ्ने र अभ्यास गर्ने क्षमता भएको यो मानव जीवन पाउनु कति दुर्लभ छ भन्ने गहिरो बोध गर्नु। यो अवसरलाई खेर फाल्नु भनेको चिन्तामणि (इच्छा पूरा गर्ने रत्न) पाएर पनि हराउनु सरह हो।
• अनित्यता र मृत्यु: ब्रह्माण्डको कुनै पनि कुरा स्थायी छैन। हामी, हाम्रा प्रियजन र यो संसार—सबै क्षणभंगुर छन्। मृत्यु अनिश्चित छ र यो जुनसुकै बेला आउन सक्छ। त्यसैले, धर्म अभ्यासलाई भोलि भनी सार्नु मूर्खता हो।
• कर्मको सिद्धान्त (कार्य-कारण): राम्रो कामको नतिजा सुख र नराम्रो कामको नतिजा दुःख हो। हाम्रा हरेक शारीरिक, वाचिक र मानसिक कार्यहरूको फल हामीले नै भोग्नुपर्छ। यो नियम अटल छ।
• संसारको दुःख: चाहे हामी सुखमा होऊँ या दुःखमा, यो चक्रिय अस्तित्व (संसार) को स्वभाव नै असन्तोषजनक छ। साँचो र स्थायी सुख सांसारिक उपलब्धिमा नभई केवल निर्वाण वा बुद्धत्वमा मात्र सम्भव छ।

२. विशेष ङोन्डो (भित्री अभ्यास)

दृष्टिकोण सही भएपछि, साधकले विशेष तान्त्रिक अभ्यासहरू सुरु गर्छन्। यी चार (कुनै परम्परामा पाँच वा छ) प्रमुख अभ्यासहरू हुन् जसले शारीरिक र मानसिक शुद्धिकरण तथा पुण्य सञ्चय गर्छन्। परम्परागत रूपमा, यी प्रत्येक अभ्यास १,००,००० (एक लाख) पटक भन्दा बढी गरिन्छ। यसले ठूलो लगनशीलता, धैर्य र दृढ संकल्पको माग गर्दछ।

क) शरण गमन र साष्टांग दण्डवत (प्रणाम)

उद्देश्य: अभिमान (घमण्ड) लाई तोड्नु र त्रिरत्न (बुद्ध, धर्म, र संघ) मा पूर्ण समर्पण गर्नु।

यो अभ्यासमा हामी शारीरिक रूपमा भुइँमा लम्पसार परेर साष्टांग दण्डवत गर्छौं। धेरैले यसलाई मन्दिर परिक्रमा (प्रदक्षिणा) सँग झुक्किने गर्छन्, तर ङोन्डोमा हामी एकै ठाउँमा उभिएर भुइँमा पूरै सुतेर ढोग गर्छौं। शरीरले ढोग्ने, मुखले शरण गमनको सूत्र जप्ने र मनले त्रिरत्नप्रति अटूट विश्वास राख्ने—यसरी तीनै द्वारबाट भक्ति प्रकट गरिन्छ। यस अभ्यासले हाम्रो “म” भन्ने अहंकारलाई चकनाचूर पार्छ र मनमा विनम्रताको विकास गराउँछ। सुरुसुरुमा शरीर दुख्ने र गाह्रो हुने भए पनि, बिस्तारै शरीर र मन दुवैमा अनौठो हल्कापन र आनन्द महसुस हुन थाल्छ।

ख) बज्रसत्व मन्त्रको जप र भावना

उद्देश्य: द्वेष, क्रोध र विगतका नकारात्मक कर्महरूलाई शुद्धिकरण गर्नु।

यो अभ्यास शुद्धिकरणको सबैभन्दा शक्तिशाली विधि मानिन्छ। यसमा साधकले आफ्नो शिरमाथि बज्रसत्व बुद्धको श्वेत र निर्मल रूपको कल्पना गर्छन्। उहाँको हृदयबाट बगेको अमृतधाराले आफ्नो शरीर र चित्तका सम्पूर्ण पाप, रोग र क्लेशहरूलाई कालो रँगको फोहोरको रूपमा पखालेर बगाइदिएको भावना गरिन्छ। यसका साथै १०० अक्षरको लामो मन्त्र (शताक्षर मन्त्र) जप गरिन्छ। यो अभ्यास पश्चात्ताप र आत्म-शुद्धिको मनोवैज्ञानिक प्रक्रिया हो, जसले हामीलाई अपराधबोधबाट मुक्त गराई चित्तलाई ऐना जस्तै सफा बनाउँछ।

ग) मण्डल अर्पण

उद्देश्य: लोभ र आसक्ति (मोह) त्याग्नु र पुण्य सञ्चय गर्नु।

हामी प्राय: “मेरो” भनेर सम्पत्ति र वस्तुहरूमा टाँसिएका हुन्छौं। मण्डल अर्पणले यही आसक्तिलाई प्रहार गर्छ। यसमा साधकले सुन, चाँदी, चामल वा अन्नका दानाहरू प्रयोग गरेर मण्डल प्लेटमा थुपार्छन्। भावनामा चाहिँ, सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड, यसका ग्रह-नक्षत्र, सुमेरु पर्वत, सात महाद्वीप, र संसारका सबैभन्दा उत्कृष्ट, सुन्दर र सुगन्धित वस्तुहरू गुरु तथा बुद्धहरूलाई अर्पण गरिन्छ। “मसँग जे छ र यो ब्रह्माण्डमा जे जति सुन्दर वस्तुहरू छन्, म ती सबै निःस्वार्थ भावले अर्पण गर्छु”—यो भावनाले हाम्रो कन्जुसपन हटाउँछ र चित्तलाई उदार तथा विशाल बनाउँछ।

घ) गुरु योग

उद्देश्य: अज्ञानता हटाउनु र गुरुको आशीर्वाद प्राप्त गरी आफ्नो मनलाई गुरुको ज्ञानमय मनसँग एकाकार गर्नु।

वज्रयानमा गुरु नै मार्ग, गुरु नै उपाय र गुरु नै गन्तव्य मानिन्छन्। गुरु योग अभ्यासमा, हामी आफ्नो मूल गुरुलाई साक्षात् बुद्धको रूपमा कल्पना गर्छौं। गहिरो श्रद्धा र भक्तिका साथ गुरुको शरीर, वचन र मनबाट प्रकाशको रूपमा आशीर्वाद ग्रहण गरिन्छ। अन्त्यमा, गुरु प्रकाशमा परिणत भई हामीमा विलिन हुनुहुन्छ र हाम्रो सामान्य मन गुरुको ज्ञानमय मनसँग मिसिएर ‘एक’ हुन्छ। यो अभ्यासले हामीलाई बाहिरी गुरुको माध्यमबाट आफ्नै भित्री गुरु (अन्तर्निहित बुद्ध स्वभाव) लाई चिन्न मद्दत गर्छ।