हामीले देखेको संसार कति विशाल छ? के पृथ्वी नै सबैथोक हो? बौद्ध दर्शनले भन्छ— “अहँ, हामी त केवल एउटा सानो टापुमा छौं।” बौद्ध ब्रह्माण्ड विज्ञान अनुसार, हाम्रो अस्तित्वको केन्द्रमा एउटा यस्तो पर्वत छ जुन सामान्य आँखाले देख्न सकिँदैन, तर जसले सम्पूर्ण विश्वलाई सन्तुलनमा राखेको छ। त्यो हो— सुमेरु पर्वत। जसरी पाङ्ग्राको बीचमा ‘धुरा’ हुन्छ, यो पर्वत ब्रह्माण्डको ठीक बीचमा अवस्थित छ। यसलाई ‘विश्वको धुरी’ पनि भनिन्छ। आउनुहोस्, यस लेखमा हामी सुमेरु पर्वतको भौतिक संरचना, यसको वरिपरिको भूगोल र यसले दिने गहिरो आध्यात्मिक सन्देशबारे विस्तृत चर्चा गरौं।

सुमेरु पर्वत वास्तवमा के हो?

संस्कृत शब्द ‘सुमेरु’ को अर्थ हुन्छ— ‘उत्कृष्ट पर्वत’ (सु को अर्थ राम्रो वा उत्कृष्ट र मेरु को अर्थ पर्वत)। महान् बौद्ध आचार्य वसुबन्धुको प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘अभिधर्मकोश’ अनुसार, हाम्रो ब्रह्माण्ड अव्यवस्थित छैन। यो एक निश्चित र पवित्र ज्यामितीय संरचनामा आधारित छ, जसको मुटुमा सुमेरु पर्वत ठिंग उभिएको छ। यो केवल भूगोल मात्र होइन, यो चेतनाको नक्सा पनि हो।

कस्तो छ सुमेरुको बनोट र आकार?

के तपाईंलाई थाहा छ हाम्रो आकाश किन निलो देखिन्छ? यसको उत्तर सुमेरु पर्वतको संरचनामा लुकेको छ। सुमेरु पर्वत सामान्य पहाडजस्तो तल फराकिलो र माथि चुच्चो परेको हुँदैन। यो डमरु वा घडी जस्तै हुन्छ— बीचमा साँगुरो अनि माथि र तल फराकिलो। यो चार विशेष रत्नहरूले बनेको छ र हरेक दिशाको रत्नले त्यहाँको आकाशको रङ निर्धारण गर्छ।

पश्चिम दिशामा रातो स्फटिक हुन्छ जसले रातो आकाश जनाउँछ भने उत्तर दिशामा सुन हुन्छ जसले सुनौलो आकाश जनाउँछ। यो पर्वत हजारौं योजन अग्लो छ र त्यति नै गहिराइमा पानीमुनि पनि फैलिएको विश्वास गरिन्छ।

ब्रह्माण्डको नक्सा: सात पर्वत र सात समुद्र

सुमेरु पर्वत एक्लै छैन। यसको वरिपरिको भूगोल अत्यन्तै रोमाञ्चक छ। सुमेरुलाई घेरेर सुनका सातवटा वर्गाकार वा गोलाकार पर्वत शृङ्खलाहरू छन्। यी पर्वतहरूको बीचमा सातवटा ‘सिदान्तर’ अर्थात् सुगन्धित समुद्रहरू छन्। यी सुनका पर्वतहरूभन्दा बाहिर एउटा विशाल नुनिलो महासागर छ। त्यही नुनिलो महासागरमा चार मुख्य महाद्वीपहरू तैरिरहेका छन्। तीमध्ये दक्षिणमा रहेको महाद्वीपलाई ‘जम्बुद्वीप’ भनिन्छ। बौद्ध मान्यता अनुसार, हामी मानवहरू अर्थात् पृथ्वीबासी यही जम्बुद्वीपमा बसोबास गर्छौं। यो ब्रह्माण्डको अन्तिम सिमाना फलामको पर्खाल अर्थात् ‘चक्रवाल’ ले घेरिएको छ, जसले एउटा सौर्यमण्डललाई अर्कोबाट छुट्याउँछ।

अस्तित्वको ठाडो विभाजन र लोकहरू

सुमेरु पर्वत केवल माटो र ढुङ्गाको थुप्रो होइन; यो चेतनाको भर्याङ हो। पर्वतको जगभन्दा मुनि विभिन्न नरक लोकहरू छन् जहाँ अत्यधिक दुःख हुन्छ। पर्वतको फेदमा र पानीको सतहमुनि नाग र असुरहरूको बासस्थान छ। यहाँ एउटा रोचक प्रसङ्ग आउँछ— असुरहरू सधैं सुमेरुको टुप्पोमा बस्ने देवताहरूसँग युद्ध गर्छन्। किनकि मनोकामना पूरा गर्ने ‘कल्पवृक्ष’ को जरा असुर लोकमा छ, तर यसको फल भने देवताहरूको लोकमा फल्छ। यही फलको भोग गर्न नपाएकोमा उनीहरू ईर्ष्याले जलिरहन्छन्।

पर्वतको काख वा मध्य भागमा चार महाराजहरूको बासस्थान छ। यी चार दिशाहरूका रक्षक हुन्। हामीले गुम्बाहरूको प्रवेशद्वारमा देखिने डरलाग्दा रक्षक मूर्तिहरू यिनै हुन् जसले दुष्ट शक्तिहरूबाट धर्मको रक्षा गर्छन्। सुमेरुको समतल चुचुरोमा ‘त्रयस्त्रिंश स्वर्ग’ अर्थात् तेत्तीस देवताहरूको लोक छ। यहाँका राजा शक्र वा इन्द्र हुन्। यो सुख, भोग र विलासिताको ठाउँ हो। तर याद राख्नुहोस्— बौद्ध धर्ममा स्वर्ग पनि स्थायी छैन। यहाँको पुण्य सकिएपछि देवताहरू पनि मृत्युवरण गरेर तल्लो लोकमा खस्न बाध्य हुन्छन्। सुमेरुको टुप्पोभन्दा माथि हावामा तैरिएका अन्य उच्च स्वर्गहरू (रूप र अरूप धातु) छन्। जस्तै तुषित स्वर्ग, जहाँ भविष्यका बुद्ध मैत्रेय बोधिसत्व विराजमान हुनुहुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।

सुमेरु पर्वतको आध्यात्मिक र दार्शनिक अर्थ

सुमेरु पर्वतको कुरा पढ्दा प्रश्न उठ्न सक्छ— “के हामी कुनै विमान चढेर सुमेरु पर्वत जान सक्छौं?” बौद्ध दर्शन अनुसार यसको उत्तर हो— होइन, यो भौतिक यात्रा होइन, यो एक आध्यात्मिक यात्रा हो।

यसले मनको स्थिरतालाई जनाउँछ। जसरी सुमेरु पर्वत महासागरको बीचमा आँधीहुरी चल्दा पनि अचल रहन्छ, एक साधकको मन संसार रूपी दुःखको सागरमा विचलित नभई स्थिर रहनुपर्छ। ध्यानको उद्देश्य नै मनलाई सुमेरु जस्तै कम्पन्नरहित बनाउनु हो। पर्वत चढ्नु भनेको आफ्नो चेतनालाई शुद्ध गर्दै लैजानु हो। फेदमा हुनु भनेको लोभ, क्रोध र मोहमा फस्नु हो भने माथि चढ्नु भनेको शील, समाधि र प्रज्ञाको अभ्यास गर्नु हो। तथापि, बुद्ध धर्मको अन्तिम लक्ष्य सुमेरुको टुप्पो अर्थात् स्वर्गमा पुग्नु मात्र होइन, बरु यो सम्पूर्ण पहाड वा भवसागरबाट बाहिर निस्केर ‘निर्वाण’ प्राप्त गर्नु हो।

वज्रयान वा तान्त्रिक बौद्ध धर्ममा, मानव शरीरलाई नै ब्रह्माण्डको सानो रूप मानिन्छ। हाम्रो मेरुदण्ड नै सुमेरु पर्वत हो। मेरुदण्डमा रहेका चक्रहरू विभिन्न लोकका प्रतीक हुन्। प्राण वायुलाई मध्य नाडी हुँदै माथि चढाउनु नै आन्तरिक सुमेरुको आरोहण गर्नु हो।

वास्तुकला र कलामा सुमेरु

तपाईंले स्वयम्भू, बौद्ध वा कुनै पनि चैत्यलाई ध्यान दिएर हेर्नुभएको छ? वास्तवमा, हरेक चैत्य वा स्तुपा सुमेरु पर्वतको वास्तुकलात्मक प्रतिरूप हो। स्तुपाको आधारले पृथ्वी वा पर्वतको फेदलाई जनाउँछ। गुम्बजले ब्रह्माण्डको गर्भ वा सुमेरुको मध्य भागलाई जनाउँछ। माथिको गजुर वा त्रयोदश भुवनले सुमेरुमाथिका विभिन्न स्वर्ग र बोधिसत्वका भूमीहरूलाई जनाउँछ। र अन्त्यमा रहेको बिन्दुले शून्यता वा निर्वाणलाई सङ्केत गर्छ। त्यस्तै, तिब्बती मण्डल भनेको सुमेरु पर्वतलाई माथिबाट हेर्दा देखिने नक्सा हो।

निष्कर्ष

सुमेरु पर्वत केवल पुराणको कथा वा भूगोल मात्र होइन; यो बौद्ध चेतनाको नक्सा हो। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि हामी अहिले बाहिरी किनारमा छौं र हाम्रो यात्रा केन्द्रतर्फ तथा माथितर्फ हुनुपर्छ। जब हामी आफ्नो मनबाट अज्ञानता र क्लेश हटाउँछौं, तब हामीले बाहिर कतै खोज्नु पर्दैन— हामी आफ्नै भित्र त्यो पवित्र, अचल र शान्त सुमेरु पर्वत फेला पार्छौं।