तपाईंले कहिल्यै ध्यान दिनुभयो? जब हामी बौद्ध गुम्बा जान्छौं, वा स्तूप वरिपरि घुम्छौं, हामी किन सधैं एउटै दिशामा घुम्छौं? खास गरी, किन हामी घडीको सुईको दिशामा (दक्षिणावर्त/क्लकवाइज) घुम्छौं?
सादा देखिने यो कर्म—परिक्रमा (घुम्ने)—केवल शारीरिक गतिविधि होइन। यो गहिरो ध्यान, श्रद्धा र ब्रह्माण्डसँग हाम्रो सम्बन्धको प्रतीक हो। बुद्धधर्ममा यसको अर्थ, दिशा र अभ्यासको गहिराइ यस्तो छ, जसलाई बुझ्दा तपाईंको मन श्रद्धा र आश्चर्यले भरिन्छ।
बौद्ध धर्ममा परिक्रमाको परम्परा
परिक्रमा: बौद्ध संस्कृतिमा यसलाई प्रदक्षिणा भनिन्छ, जुन संस्कृत शब्द ‘प्र’ (अगाडि) र ‘दक्षिणा’ (दायाँ) बाट बनेको हो। यसले अगाडि बढ्नु र (पवित्र वस्तुलाई) दायाँतिर राख्नु भन्ने अर्थ जनाउँछ। यस दिशाको प्रतीकात्मक महत्व धेरै छ, जसको अर्थ हो—“देवत्व, बुद्धत्व, वा पवित्र वस्तुलाई आफ्नो दायाँतिर राख्दै तीनपटक वा अधिक चक्कर लगाउनु।”
यो केवल शरीर घुमाउने होइन, यो हो—श्रद्धा, स्मृति र लक्ष्यको पुनःस्थापना।
किन घडीको सुईको दिशामा घुमिन्छ? (प्रदक्षिणाको बौद्ध अर्थ)
बौद्ध धर्ममा, दक्षिणावर्त परिक्रमा निम्न गहिरा कारणहरूले गरिन्छ:
- श्रद्धा र विनयको अभिव्यक्ति: परिक्रमा गर्दा हामी पवित्र वस्तु (जस्तै: स्तूप, बुद्धमूर्ति, मणि, वा ग्रन्थ) लाई दायाँतिर राख्छौं। दायाँतिर राख्नु भनेको उच्च सम्मान र विनम्रताको सङ्केत हो।
- बुद्ध, धर्म, सङ्घको स्मरण: प्रत्येक प्रदक्षिणा गर्दा हामी आफूलाई तीन रत्नको स्मरण गराउँछौं – बुद्ध (प्रबुद्धता), धर्म (उपदेश), र सङ्घ (सदाचारमा लीन समुदाय)।
- कर्म-शुद्धि र पुण्य सञ्चय: बुद्ध वचनअनुसार, प्रदक्षिणा गर्दा असङ्ख्य पुण्य सञ्चय हुन्छ। यसले यो जीवन र अर्को जीवन दुवैमा शान्ति, बौद्धिक प्रगति र जन्मजन्मान्तरको कल्याण ल्याउँछ।
- सूर्यको गति र सृष्टिको लय: दक्षिणावर्त दिशा ब्रह्माण्डको स्वाभाविक गतिसँग मेल खान्छ। सूर्य, चन्द्रमा र ग्रहहरूको गतिलाई प्रतीकात्मक रूपमा यही दिशामा लिन सकिन्छ। यसको अनुसरण गर्नु ब्रह्माण्डसँग तालमेल राख्नु हो।
- बुद्धका अनुयायीहरूको अभ्यास: थुप्रै सुत्तहरूमा उल्लेख छ—बुद्धको परिनिर्वाणपछि स्तूप वा स्मारकको प्रदक्षिणा गरेर श्रद्धा देखाउने परम्परा थियो।
विपरीत दिशा (वामावर्त): कहिले र किन?
यद्यपि सामान्यतः परिक्रमा दक्षिणावर्त हुन्छ, केही विशेष अवस्थामा बौद्ध परम्परामा वामावर्त (काउन्टर-क्लकवाइज) घुम्ने अभ्यास पनि पाइन्छ:
- तान्त्रिक परम्परामा: वज्रयान बौद्ध धर्ममा केही शक्तिशाली तान्त्रिक अभ्यासहरूमा, वामावर्त परिक्रमाद्वारा शक्तिको नियन्त्रण, आध्यात्मिक बाधा निवारण, वा मोह-मायाबाट विमुक्तिको सङ्केत दिन सकिन्छ।
- अतीतका मोहको विघटन: केही विशेष साधनामा जहाँ आफूभित्रको ‘अविद्या’ लाई भङ्ग गरिन्छ, त्यहाँ परम्परागत चक्रको विपरीत दिशामा घुम्ने चलन देखिन्छ।
बौद्ध संस्कृतिमा मृत्यु र वामावर्त परिक्रमा:
- शवयात्रा (मृतकको अन्तिम बिदाइ): तिब्बती वज्रयान बौद्ध परम्परामा, मृतकको शरीरलाई चितास्थलतर्फ लैजाँदा वामावर्त (घडीको सुईको विपरीत) दिशा समाउने चलन छ। यसले जनाउँछ कि अब जीवको भौतिक जीवन चक्र समाप्त भएको छ र ऊ सांसारिक चक्रबाट प्रस्थान गर्दैछ। यो ‘संसारबाट मुक्ति’ को प्रतीक हो। शवलाई चिताको वरिपरि तीन पटक परिक्रमा गर्ने अभ्यासमा पनि केही क्षेत्रमा वामावर्त परिक्रमा हुन्छ। यसले मृतकको आत्मालाई यस जीवनबाट विदा दिनु र मोहको अन्त्य जनाउँछ।
- तान्त्रिक परम्परामा: वज्रयान बौद्ध धर्ममा केही तान्त्रिक देवी-देवताहरू (जस्तै: पाल्देन ल्हामो, महाकाल, वा एकजटा जस्ता उग्र देवताहरू) को पूजामा, तिनीहरूको शक्तिशाली “संहारात्मक” रूपलाई आवाहन गर्दा वामावर्त घुम्ने परम्परा पाइन्छ।
तर, यसलाई ‘सामान्य पूजा वा ध्यानमा प्रयोग गर्नु अशुभ मानिन्छ’ भन्ने कुरा के कति सही हो?
बौद्ध धर्ममा “अशुभ” भन्ने धारणा हिन्दू धर्मजस्तो स्पष्ट छैन। बुद्धधर्मले शुभ-अशुभको सट्टा “कर्म र परिणाम” मा ध्यान दिन्छ। तर हो, बौद्ध संस्कृति र अनुष्ठान परम्परामा, वामावर्त दिशालाई सामान्य ध्यान, पूजा वा स्तूप प्रदक्षिणामा प्रयोग नगर्ने गरिन्छ, किनकि त्यो संहार, परिवर्तन, वा जीवन चक्रको अन्त्यसँग सम्बन्धित हुन्छ।
माला जप्दा पनि दिशाको अर्थ
बौद्ध परम्परामा माला जप्दा पनि घडीको सुईको विपरीत दिशा (काउन्टर-क्लकवाइज) मा माला घुमाइन्छ। यो विशिष्ट छ, तर परिक्रमासँग विरोधाभास होइन।
किनभने माला जप्दा हामी स्व-शुद्धि, आन्तरिक रूपान्तरण र बुद्धत्वप्रति ध्यान केन्द्रित गरिरहेका हुन्छौं, त्यसैले यो उल्टो दिशा आत्म-प्रकाशको मार्गप्रति सङ्केत हो।
बौद्ध स्थलहरूको परिक्रमा अभ्यास
- स्वयम्भू स्तूप: काठमाडौँको यो ऐतिहासिक स्तूप वरिपरि हजारौं श्रद्धालु हरेक दिन दक्षिणावर्त परिक्रमा गर्छन्। यसको प्रत्येक प्रदक्षिणाले, भनिन्छ, बुद्धका सम्पूर्ण मार्गहरूमा एकपटक यात्रा गरेजस्तै पुण्य मिल्छ।
- बौद्ध स्तूप: यहाँको परिक्रमा मार्ग साँच्चै ध्यानपूर्ण अभ्यास हो। मानिसहरू माला जप्दै, शान्त मनले, हरेक कदमलाई ध्यानको अभ्यास बनाउँदै घुम्छन्।
प्रतीकात्मक कथा: बुद्धको समयदेखि
सुत्त पिटकअनुसार, जब एक श्रावकले बुद्धसँग सोधे, “भगवन्, म बुद्धको स्तूप परिक्रमा गर्न चाहन्छु, यसमा के लाभ छ?”
बुद्धले उत्तर दिनुभयो:
“शुद्ध चित्त र श्रद्धापूर्वक परिक्रमा गर्दा त्यो मनुष्य असङ्ख्य भवहरूमा शुभ फल प्राप्त गर्छ।”
अनुभवजन्य पक्ष
हामीमध्ये धेरैलाई सम्झना होला—बचपनमा हामी आमाबुबा वा गुरुसँग गुम्बा जान्थ्यौं, स्तूप वरिपरि तीन पटक घुम्थ्यौं। त्यो बेला हामीलाई त्यो केवल “गर्नुपर्ने कुरा” लाग्थ्यो।
तर अब बुझिन्छ—हामी आफूभन्दा ठूलो, शुद्ध र प्रबुद्ध चेतनासँग जोडिने अभ्यास गर्दै थियौं। हामी आफूलाई, अहंकारलाई, भोगलाई—ती सबैलाई परिक्रमा मार्फत बुद्धत्वको केन्द्रमा राखेर घुमाइरहेका थियौं।
अन्तिम बिन्दु: परिक्रमाको गहिरो अर्थ
- परिक्रमा शरीरको होइन, मनको घुमाइ हो।
- दिशा केवल भौगोलिक होइन, चित्तको केन्द्र पहिल्याउने बाटो हो।
- घडीको सुईको दिशा हो सृष्टिको अनुरूप बहाव;
- यसको विपरीत दिशा हो—आध्यात्मिक जागरणको साहसिक प्रयास।
तपाईंको अर्को यात्राका लागि
अर्कोपटक जब तपाईं स्तूप, गुम्बा वा मणि वा ग्रन्थको प्रदक्षिणा गर्नुहुन्छ—केवल शरीर घुमाउनु मात्र होइन, आफ्नो ध्यान, प्रेम, र शुद्धताका साथ घुम्नुहोस्।
प्रत्येक कदममा सम्झनुहोस्—“म बुद्धत्वको मार्गमा एक पाइला अघि बढ्दैछु।”
त्यो परिक्रमा अब तपाईंका लागि पवित्र यात्रा बन्नेछ।
यदि तपाईंलाई यो लेख मन पर्यो भने, फेरि फर्केर पढ्नुहोस्। हरेक चोटि पढ्दा यो अझ गहिरो अर्थ दिन सक्छ। यो तपाईंको ध्यानको साथी, तपाईंको श्रद्धाको उत्प्रेरक बन्न सकोस्।
