नेवार बौद्ध धर्मको संसार: विहारदेखि पौवा चित्रकलासम्म

काठमाडौं उपत्यका: नेवार बौद्ध धर्मको गहिरो छाप र जीवनशैली

काठमाडौं उपत्यका, मन्दिर र मठहरुको शहर, आफ्नो अनुपम संस्कृति र इतिहासका लागि विश्वभर परिचित छ। यहाँको जीवनशैली, कला, वास्तुकला र चाडपर्वमा विभिन्न संस्कृति र धर्मको संगम देखिन्छ। यसमध्ये, नेवार बौद्ध धर्मको प्रभाव विशेष गरी गहिरो र व्यापक छ। यो धर्म केवल पूजापाठ र अनुष्ठानमा सीमित छैन, बरु यहाँको समाजको धुकधुकी बनेको छ। यस ब्लग पोस्टमा, हामी काठमाडौं उपत्यकामा नेवार बौद्ध धर्मले पारेको बहुआयामिक प्रभावबारे चर्चा गर्नेछौं, जसले यहाँको परिचयलाई आकार दिएको छ र यहाँको जीवनशैलीलाई विशेष बनाएको छ।

नेवार बौद्ध धर्मको विशिष्टता

नेवारहरूमा बौद्ध धर्म महायान परम्परा र वज्रयान (तन्त्रिक) अभ्याससँग गहिरो सम्बन्ध राख्छ। विशेषगरी नेवार बौद्ध धर्मलाई “नेवार वज्रयान बौद्ध धर्म” भनेर चिनिन्छ, जुन परम्परागत रूपमा उत्तर भारतीय नालन्दा विश्वविद्यालयको दार्शनिक परम्परा र नेपालमा विकसित विशिष्ट तान्त्रिक अभ्यासहरूसँग सम्बन्धित छ।

यस परम्परामा बुद्धलाई केवल उपदेशक मात्र होइन, तथागत, आदर्श गुरु, र ध्यानको प्रतीकका रूपमा पूजिन्छ। बौद्ध अभ्यासहरू केवल व्यक्तिगत मुक्तिका लागि होइन, सम्पूर्ण प्राणीहरूको हित र बोधिसत्त्व मार्गमा आधारित हुन्छन्।

नेवार बौद्ध धर्ममा लिच्छवि र मल्ल कालदेखि चलिआएको गुरु-शिष्य परम्परा अझै पनि जीवित छ। धार्मिक ज्ञान पुस्तान्तरण परम्परागत मौखिक, व्यावहारिक र अनुष्ठानिक अभ्यासमार्फत गरिन्छ। यहाँ पुजारीहरूलाई “बज्राचार्य” (वज्रचार्य) र “शाक्य” भनिन्छ, जो आफ्नो जीवन नै धार्मिक कर्ममा समर्पित गर्छन्।

बज्राचार्यहरूले विशेष तान्त्रिक अनुष्ठान, पूजा विधि, मन्त्र-दीक्षा र ध्यान प्रणालीको अभ्यास गर्छन्। उनीहरूलाई नेवार समाजमा बौद्ध गुरु, तान्त्रिक शिक्षक र सामाजिक पुरोहितको रुपमा मानिन्छ। उनीहरूले विवाह, नामकरण, मृत्युसंस्कारजस्ता प्रमुख सामाजिक क्रियाकलापहरू पनि सञ्चालन गर्छन्, जसमा बौद्ध दर्शन र तान्त्रिक परम्पराको समिश्रण देखिन्छ।

अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको नेवार बौद्ध धर्मले लोक परम्परा, कला, संगीत र नृत्यलाई पनि आध्यात्मिक अभ्यासमा समावेश गर्नु हो। बौद्ध अनुष्ठानहरूमा प्रयोग गरिने विशेष वाद्ययन्त्रहरू (जस्तै: धमाय, न्याखिं, धिं) र नेवारी भाषामा गाइने स्तोत्रहरू (जस्तै: गुणलक्ष्मी, आर्यावलोकितेश्वर पूजा)ले धार्मिक वातावरणलाई जीवन्त बनाउँछ।

नेवार वास्तुकला र बुद्ध धर्म

नेवारहरूको काष्ठकला (woodwork), शिल्पकला (sculpture), र वास्तुकला (architecture) मा बुद्ध धर्मको गहिरो प्रभाव परिलक्षित हुन्छ। काठमाडौं उपत्यकामा रहेका प्राचीन विहारहरू (बाहा-बही), चैत्यहरू (स्तूपहरू), तथा धातु र काठका बुद्ध मूर्तिहरू अत्यन्त कलात्मक र आध्यात्मिक प्रेरणाले भरिपूर्ण छन्।

विशेषगरी, नेवार वास्तुकलामा देखिने टोरना (द्वार सजावट), झ्यालका झिल्काहरू, पाटा (काठका खम्बा), र लिच्छवि तथा मल्लकालीन ढाँचाका छानाहरू बुद्ध धर्मका प्रतीकात्मक अर्थहरू समेटेर निर्माण गरिन्छ। विहारहरू केवल धार्मिक पूजा स्थल मात्र होइनन्; ती शिक्षण, ध्यान, र समुदाय विकासको केन्द्रसमेत हुन्।

नेवार चित्रकला: पौवा (Pauwa)

बौद्ध धर्मको प्रतीकात्मकता नेवार चित्रकलामा पनि स्पष्ट देखिन्छ। नेवार समुदायमा “पौवा” भन्ने चित्रकलाको विशिष्ट परम्परा छ, जुन तिब्बती थाङ्का चित्रकलासँग मिल्दोजुल्दो भए पनि आफ्नै मौलिकता बोकेको हुन्छ।

पौवा चित्रहरू परम्परागत रूपमा क्यान्भास वा कपडामा खन्याइएको खनिज र वनस्पति रंगहरू प्रयोग गरी बनाइन्छन्। यी चित्रहरूमा बुद्ध, बोधिसत्त्व, धर्मचक्र, मण्डला, र तान्त्रिक देवताहरूलाई नेवारी सौन्दर्यशास्त्रअनुसार चित्रण गरिन्छ।

पौवा नेवार बौद्ध समाजको ध्यान, पूजा, र शिक्षामा प्रयोग हुने माध्यम मात्र नभई, यो सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक पनि हो। यी चित्रहरू विहारहरू, घरका पूजाकोठा, र समारोहहरूमा विशेष स्थानमा राखिन्छन्।

कथित कलाकारहरू, जस्तै धर्मचरण शाक्य, विपुल शाक्य, आदि पौवा चित्रकलालाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउने अग्रणी व्यक्तिहरू मानिन्छन्।

प्रसिद्ध स्तूपहरू

• स्वयम्भू स्तूप: काठमाडौंको पश्चिम डाँडामा अवस्थित यो स्तूप नेवार वज्रयान परम्पराको आदर्श प्रतीक हो। यहाँ नेवार बौद्धहरू दैनिक पूजा र प्रार्थनाका लागि आउने गर्छन्।

• बौद्ध स्तूप: लामो समयदेखि तिब्बती बौद्धहरू र नेवार समुदायबीच सांस्कृतिक मिलनको केन्द्र। यस स्तूप वरिपरिका संरचनामा नेवार र तिब्बती वास्तुकलाको मिश्रण देखिन्छ।

प्रसिद्ध नेवार बौद्ध विहारहरू (बाहा र बहीहरू)

काठमाडौं:

• थमबहिल (थमबहा) – स्वयम्भूनाथ नजिकै, अत्यन्त पुरानो विहार।

• इटुमबहा (Itumbaha) – नेवार समुदायको प्रमुख सामाजिक र धार्मिक केन्द्र।

• क्वबहाल (Kwa Baha) – क्वटेश्वर क्षेत्रमा रहेको ऐतिहासिक विहार।

• हाकबहाल (Haku Baha) – नयाँ सडक नजिक रहेको शान्त विहार।

पाटन (ललितपुर):

• हिरण्यवर्ण महाविहार (Golden Temple) – पाटनको सबैभन्दा प्रसिद्ध र कलात्मक विहार।

• बंगलामुखी बहाल – धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको बहाल।

• बुंबहा (Bungamati Baha) – काष्ठकलाको अद्वितीय नमूना रहेको विहार।

भक्तपुर:

• सुकुलबहाल – भक्तपुरको ऐतिहासिक पुरातात्त्विक बस्तीमा रहेको बहाल।

• तोलबहाल (Tol Baha) – भक्तपुर दरबार क्षेत्र नजिकको ऐतिहासिक विहार।

यी बाहा-बहीहरूमा अझै पनि नेवार बौद्धहरू दैनिक पूजा, गुँला धर्म, शील ग्रहण, सामूहिक ध्यान, र सामाजिक क्रियाकलापहरू सञ्चालन गर्छन्। यस्ता स्थानहरूमा पुग्दा, एक किसिमको आध्यात्मिक शान्ति र ऐतिहासिक गर्वको अनुभूति हुन्छ।

यसबाहेक, नेवार बौद्ध धर्ममा दैनिक तथा वार्षिक अनुष्ठानहरूको जटिल प्रणाली छ। जन्मदेखि मृत्युसम्मका जीवनका महत्वपूर्ण चरणहरूमा गरिने संस्कार र विभिन्न पर्वहरूले व्यक्तिलाई धर्म र समुदायसँग जोड्ने काम गर्छन्।

मलाई याद छ, एकपटक म पाटनको हिरण्य बहाः (गोल्डेन टेम्पल) घुम्दै थिएँ। त्यहाँको शान्त वातावरण, कलात्मक मूर्तिहरू र साँझको आरतीले मेरो मनमा गहिरो छाप पारेको थियो। त्यो क्षणले मलाई बुझायो कि यो धर्म केवल किताबमा सीमित छैन, यो जीवित छ र हरेक ढुंगामा, हरेक चित्रमा र हरेक अनुष्ठानमा व्याप्त छ।

दैनिक जीवन र सामाजिक संरचना

नेवार बौद्ध धर्म काठमाडौं उपत्यकाको दैनिक जीवन र सामाजिक संरचनामा पनि गहिरोसँग गाँसिएको छ।

• परम्परागत नेवार बौद्ध समाजमा बज्राचार्य (वज्राचार्य) हरूले पुजारीको भूमिका निर्वाह गर्छन्, जसले धार्मिक अनुष्ठान र शिक्षाको नेतृत्व गर्छन्। उनीहरूको भूमिका केवल पूजामा मात्र सीमित नभई समुदायको मार्गदर्शनमा पनि हुन्छ।
• गुठी प्रणाली यहाँको समाजको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हो, जसले मठमन्दिरको मर्मतसम्भार, चाडपर्वको आयोजना र सामाजिक कल्याणका कार्यहरूमा सहयोग गर्छ। यो प्रणालीले समुदायलाई एकताबद्ध राख्न र परम्परालाई जीवन्त राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यो केवल धार्मिक संगठन नभई एक सामाजिक सुरक्षा सञ्जाल पनि हो।
• धेरै नेवार परिवारहरूको घरमा वा टोलमा स-साना चैत्य वा बुद्धका मूर्तिहरू हुन्छन्, जहाँ दैनिक पूजापाठ गरिन्छ। बिहान उठेर बुद्धलाई जल चढाउने वा मन्त्र जप्ने जस्ता अभ्यासहरू जीवनको अभिन्न अंग बनेका छन्। यसले धर्मलाई व्यक्तिगत जीवनसँग जोडेको छ।

जीवनशैलीमा बौद्ध प्रभाव

नेवार समुदायको जीवनशैलीमा बौद्ध धर्मको प्रभाव स्पष्ट रूपमा देखिन्छ। बाल्यकालदेखि नै बालबालिकालाई पूजा, ध्यान र दानको महत्त्व सिकाइन्छ। बालकहरुको “वज्रचार्य दीक्षा” (समय समयमा सम्पन्न हुने अनुष्ठान) मार्फत उनीहरूलाई आध्यात्मिक अभ्यासमा संलग्न गराइन्छ।

चाडपर्वहरू पनि बौद्ध परम्परा अनुसार मनाइन्छ, जस्तै:

• गुँला धर्म: श्रावण महिनामा मनाइने यस पर्वमा भक्तजनहरूले विहारहरूमा बौद्ध सूत्र पाठ, भजन, ध्यान तथा दानको कार्यक्रम गर्छन्।

• सम्यक महाधर्मोत्सव: प्रत्येक १२ वर्षमा आयोजना हुने यस उत्सवमा बुद्धका मूर्तिहरूलाई सार्वजनिक स्थानमा ल्याई विशाल दान दिने कार्यक्रम हुन्छ।

अन्त्यमा, काठमाडौं उपत्यकामा नेवार बौद्ध धर्म को प्रभाव बहुआयामिक र गहिरो छ। यसले यहाँको इतिहास, कला, वास्तुकला, सामाजिक संरचना र दैनिक जीवनलाई आकार दिएको छ। हिन्दू धर्मसँगको यसको अनौठो सहिष्णुता र सम्मिश्रणले यहाँको सांस्कृतिक विविधतालाई अझै समृद्ध बनाएको छ।

यो धर्म केवल पुराना संरचना वा किताबमा सीमित नभई यहाँका मानिसहरूको जीवनशैलीमा, उनीहरूको आस्थामा र उनीहरूको हरेक क्रियाकलापमा जीवन्त छ। अर्को पटक तपाईं काठमाडौं उपत्यका घुम्दा वा यहाँका मन्दिर, स्तूपा देख्दा, तिनमा लुकेको नेवार बौद्ध धर्मको गहिरो कथा र प्रभावलाई सम्झनुहोस्। यो हाम्रो साझा सम्पदा हो, जसको संरक्षण गर्नु हामी सबैको दायित्व हो। यस संस्कृतिलाई बुझ्नु भनेको काठमाडौं उपत्यकालाई अझ गहिरोसँग चिन्नु हो।