प्रतीत्यसमुत्पाद: जीवनको जालो र अस्तित्व बुझ्ने बुद्धको महासूत्र
बौद्ध दर्शनमा एउटा यस्तो गहन अवधारणा छ, जसले जीवनका यी यावत् प्रश्नहरूको जवाफ दिन्छ – त्यो हो प्रतीत्यसमुत्पाद। यो केवल एउटा दार्शनिक तर्क मात्र होइन, बरु जीवनलाई हेर्ने र बुझ्ने एउटा दिव्य चक्षु हो, जसले हामीलाई हाम्रो अस्तित्वको जटिल जालो बुझ्न मद्दत गर्छ। आउनुहोस्, आज बुद्धको ज्ञानको सार मानिने यस गहिरो सिद्धान्तको बारेमा चर्चा गरौं।
प्रतीत्यसमुत्पाद के हो?
सामान्य भाषामा भन्नुपर्दा, प्रतीत्यसमुत्पादको शाब्दिक अर्थ हो “यसको प्राप्तिले त्यो उत्पन्न हुन्छ” वा “यो भएपछि मात्र त्यो हुन्छ” (अस्मिन् सति इदं भवति)। यो सिद्धान्तले संसारमा कुनै पनि कुरा एक्लै, स्वतन्त्र वा अनायासै उत्पन्न हुँदैन भन्ने शाश्वत सत्यलाई उजागर गर्छ।
हरेक घटना, हरेक वस्तु र हरेक अनुभव अरू कुनै ‘हेतु’ (कारण) र ‘प्रत्यय’ (अवस्था/सहकारी कारण) मा निर्भर हुन्छ। जसरी एउटा फूल फुल्नका लागि केवल बीउ (हेतु) भएर पुग्दैन; त्यसका लागि माटो, पानी, घाम र मल (प्रत्यय) को संयोजन मिल्नुपर्छ, त्यसरी नै हाम्रो जीवनका हरेक पक्ष पनि अनगिन्ती कारण र अवस्थाहरूको मिलनबाट बनेका हुन्छन्।
यो सिद्धान्तले हामीलाई के सिकाउँछ भने:
- अन्तरनिर्भरता: सबै कुरा एकअर्कासँग जोडिएका छन्।
- कारण-कार्यको नियम: कुनै पनि घटना स्वतन्त्र रूपमा घट्दैन; यसको पछाडि सधैँ कारण र अवस्थाहरूको शृङ्खला हुन्छ।
- जटिल जालो: यो सीधा रेखामा चल्ने नियम मात्र होइन, बरु माकुराको जालो जस्तै एक जटिल र अन्तरसम्बन्धित व्यवस्था हो।
द्वादश निदान: जीवन चक्रका १२ कडीहरू
प्रतीत्यसमुत्पादलाई अझ गहिराइमा बुझाउन भगवान् बुद्धले ‘द्वादश निदान’ (बाह्र कडी) को व्याख्या गर्नुभएको छ। यसले हामी कसरी जन्म-मृत्युको चक्र (भवचक्र) मा घुमिरहन्छौं भन्ने देखाउँछ। यी कडीहरू एकअर्कामा आश्रित छन्:
- अविद्या (अज्ञानता): यो नै सबै दुःखको मूल जरा हो। सत्यको यथार्थ ज्ञान नहुनु, अर्थात् अनित्यलाई नित्य र अनात्मलाई आत्मा ठान्नु नै अविद्या हो।
- संस्कार (कर्मजन्य प्रवृत्ति): अविद्याको कारणले हामी राम्रा वा नराम्रा कर्महरू गर्छौं, जसले हाम्रो चित्तमा छाप वा संस्कार बनाउँछ।
- विज्ञान (चेतना): संस्कारको बलले प्रतिसन्धि विज्ञान (चेतना) को उत्पत्ति हुन्छ, जसले प्राणीलाई अर्को जन्म लिन बाध्य बनाउँछ।
- नाम-रूप: चेतना आमाको गर्भमा प्रवेश गरेपछि मन (नाम) र शरीर (रूप) को विकास सुरु हुन्छ।
- षडायतन (छ इन्द्रिय): नाम-रूपको विकाससँगै आँखा, कान, नाक, जिब्रो, छाला र मन गरी छ इन्द्रियद्वारहरू तयार हुन्छन्।
- स्पर्श: इन्द्रियहरू विषयवस्तु (दृश्य, शब्द, गन्ध आदि) सँग ठोक्किँदा स्पर्श उत्पन्न हुन्छ।
- वेदना (अनुभूति): स्पर्शबाट सुख, दुःख वा तटस्थ अनुभूतिको जन्म हुन्छ।
- तृष्णा (तीव्र चाहना): सुखद अनुभूतिप्रतिको आशक्ति र दुःखद अनुभूतिप्रतिको विकर्षण नै तृष्णा हो।
- उपादान (पकड): तृष्णा बढेपछि हामी विषयवस्तु वा अस्तित्वलाई बलियोसँग समात्न पुग्छौं, जसलाई उपादान भनिन्छ।
- भव (अस्तित्वको कर्म): उपादानले गर्दा पुनः जन्म लिने कर्मशक्तिको निर्माण हुन्छ।
- जाति (जन्म): सोही कर्मशक्तिका कारण नयाँ शरीर धारण गर्नु पर्छ।
- जरामरण (बुढ्यौली र मृत्यु): जन्म लिएपछि स्वभाविक रूपमा बुढ्यौली, रोग, शोक र अन्ततः मृत्यु (दुःख) आइलाग्छ।
“अविद्याको अन्त्य भए संस्कार रोकिन्छ, संस्कार रोकिए चेतना निरोध हुन्छ… र अन्ततः यो सम्पूर्ण दुःखको पहाड भत्किन्छ।”
व्यावहारिक जीवनमा यसको प्रयोग
एकपटक म एउटा समस्यामा फसेको थिएँ, जुन सुरुमा निकै विशाल र समाधान गर्न नसकिने लागेको थियो। तर जब मैले प्रतीत्यसमुत्पादको दृष्टिले त्यसको पछाडिका कारणहरूलाई केलाउँदै गएँ, मैले पत्ता लगाए कि त्यो समस्याको जरा मेरो एउटा सानो ‘अज्ञानता’ वा गलत बुझाइमा रहेछ। त्यो भ्रम टुट्ने बित्तिकै समस्याको समाधान आफैं देखा पर्यो। कारणलाई हटाउँदा परिणाम आफैं हराउँछ – यही नै बुद्धको शिक्षाको सार हो।
प्रतीत्यसमुत्पादको बोधले हाम्रो जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउँछ:
१. जिम्मेवारी बोध
यसले हामीलाई हाम्रा हरेक कर्मका परिणामका लागि ‘स्वयं जिम्मेवार’ बनाउँछ। “मलाई अरूले दुःख दियो” भन्नुको साटो “यो मेरो विगतको कुन कर्म वा वर्तमानको कुन निर्णयको फल हो?” भनेर सोच्न प्रेरित गर्छ।
२. करुणा र मैत्री
जब हामी बुझ्छौं कि कोही मानिस खराब छ भने त्यो उसको मात्र दोष होइन, बरु ऊ पनि अज्ञानता र विभिन्न परिस्थितिहरूको शिकार भएको छ, तब हामीमा रिसको सट्टा करुणा जाग्छ।
३. परिवर्तनको सम्भावना
यो सिद्धान्तले हामीलाई आशा दिन्छ। जीवन स्थिर छैन; यो कारण र परिस्थितिमा आधारित छ। यदि हामी अहिले दुःखमा छौं भने, हामीले सही ‘हेतु’ र ‘प्रत्यय’ को सिर्जना गरेर आफ्नो भविष्यलाई सुखमय बनाउन सक्छौं।
४. मुक्तिको मार्ग
दुःखको कारण छ भने, त्यसको निवारण पनि छ। अज्ञानतालाई प्रज्ञा (विवेक) ले हटाएर हामी जन्म-मृत्युको यो कष्टकर चक्रबाट मुक्त हुन सक्छौं, जुन बुद्ध धर्मको अन्तिम लक्ष्य ‘निर्वाण’ हो।
निष्कर्ष
प्रतीत्यसमुत्पाद केवल बौद्धिक व्यायाम मात्र होइन, यो अस्तित्वको परम सत्य हो। जीवनको यो जालोलाई बुझ्नाले हामीलाई अन्धकारबाट उज्यालोतिर डोर्याउँछ। आफ्ना कर्महरूलाई होसपूर्वक अवलोकन गर्दै, कारण र प्रभावको यस अनन्त शृङ्खलालाई बुझ्दै जाँदा, हामीले आफ्नो जीवनको बागडोर आफ्नै हातमा लिन सक्छौं र शाश्वत शान्तिको मार्गमा अग्रसर हुन सक्छौं।
