I. थेरवाद बौद्ध धर्म: शुद्धि र प्रज्ञाको मार्ग

थेरवाद, जसलाई ‘ज्येष्ठहरूको मार्ग’ पनि भनिन्छ, बौद्ध धर्मको सबैभन्दा पुरानो शाखा मानिन्छ। यसमा मनको शुद्धि र यथार्थको ज्ञानमा विशेष जोड दिइन्छ।

१. विपश्यना ध्यान: यथार्थलाई जस्ताको तस्तै देख्ने कला

• केन्द्रबिन्दु: शरीरमा उत्पन्न हुने संवेदना र सासको निष्पक्ष अवलोकन। ध्यानार्थीले कुनै पनि अनुभव (सुखद, दुःखद वा तटस्थ) लाई बिना कुनै प्रतिक्रिया केवल साक्षीभावले हेर्छ।
• लक्ष्य: त्रिलक्षण—अनित्य (impermanence), दुःख (suffering), र अनात्म (non-self)—को प्रत्यक्ष अनुभव गरी आसक्तिबाट मुक्त हुनु।
• कार्यविधि: शान्तसँग बसेर आफ्नो ध्यानलाई शरीरका विभिन्न भागहरूमा घुमाउँदै त्यहाँ उत्पन्न हुने प्राकृतिक संवेदनाहरूलाई अवलोकन गरिन्छ। मन भड्किँदा, त्यसलाई प्रेमपूर्वक पुनः संवेदनाको अवलोकनमा फर्काइन्छ।

मलाई याद छ, मेरो पहिलो विपश्यना शिविरमा शरीरको सानोभन्दा सानो संवेदना पनि अनुभव गर्न सक्दा “वर्तमानमा हुनु” को गहिरो अनुभूति भएको थियो। यो साँच्चै यथार्थलाई जस्ताको तस्तै देख्ने अभ्यास रहेछ।

२. शमथ ध्यान: मनलाई शान्त र एकाग्र बनाउने अभ्यास

• केन्द्रबिन्दु: कुनै एउटा वस्तुमा मनलाई स्थिर राख्नु। प्रायः यसका लागि सासलाई आधार बनाइन्छ। मनलाई सासको आवागमनमा मात्र केन्द्रित गरिन्छ।
• लक्ष्य: मनको चञ्चलतालाई कम गरी शान्त, स्थिर र एकाग्र अवस्था (समाधि) प्राप्त गर्नु। यो अवस्था विपश्यनाको अभ्यासका लागि बलियो आधार बन्दछ।
• कार्यविधि: ध्यानार्थीले आफ्नो सम्पूर्ण ध्यान नासिकाको टुप्पोमा सास भित्र जाँदा र बाहिर आउँदा हुने स्पर्शमा लगाउँछ। जब मन भट्किन्छ, त्यसलाई विनम्रतापूर्वक फेरि सासमा फर्काइन्छ।

II. महायान बौद्ध धर्म: करुणा र शून्यताको पथ

महायान परम्पराले सबै प्राणीहरूको मुक्तिका लागि बोधिचित्त (करुणा र प्रज्ञाको संयुक्त मन) विकासमा जोड दिन्छ।

३. जाजेन (जेनमा): केवल बस्नु नै बुद्धत्व हो

• केन्द्रबिन्दु: ‘शिकांताजा’ अर्थात् ‘केही नगरीकन केवल बस्नु’। यसमा कुनै वस्तुमा ध्यान केन्द्रित गर्नुको सट्टा मनलाई खुला र सजग राखिन्छ।
• लक्ष्य: आफ्नो मौलिक बुद्ध प्रकृति (Original Buddha Nature) लाई प्रत्यक्ष अनुभव गर्नु। यसमा बस्नु नै बोध र मुक्ति मानिन्छ, केही ‘प्राप्त गर्ने’ लक्ष्य राखिँदैन।
• कार्यविधि: मेरुदण्ड सीधा राखी, आँखा आंशिक रूपमा खुला राखेर बसिन्छ। विचारहरूलाई बादलसरी आउन र जान दिइन्छ, तिनीहरूमा नअल्झिकन।

‘केही नगर्नु’ को अर्थ निष्क्रियता होइन, बरु मनको हरेक चाललाई पूर्ण सजगताका साथ स्वीकार गर्नु रहेछ भन्ने कुरा मैले जाजेनको अभ्यासबाट बुझें।

४. मेत्ता भावना: मैत्री र करुणाको साधना

• केन्द्रबिन्दु: मनमा मैत्री, करुणा, र प्रेमको भावना सक्रिय रूपमा विकास गर्नु।
• लक्ष्य: स्वार्थ र घृणालाई मैत्री र करुणाले प्रतिस्थापन गरी सबै प्राणीहरूप्रति निस्वार्थ प्रेम विकास गर्नु।
• कार्यविधि: यसको सुरुवात आफैँप्रति मैत्री भावना पठाएर गरिन्छ (“म सुखी रहूँ, म शान्त रहूँ”)। त्यसपछि क्रमशः प्रियजन, तटस्थ व्यक्ति, कठिन व्यक्ति र अन्तमा समस्त प्राणीहरूप्रति यही भावना विस्तार गरिन्छ।

III. वज्रयान बौद्ध धर्म: रूपान्तरणको द्रुत मार्ग

वज्रयान (तिब्बती बौद्ध धर्म) ले मनका नकारात्मक ऊर्जालाई नै प्रज्ञामा रूपान्तरण गर्ने शक्तिशाली विधिहरू प्रयोग गर्छ।

५. देवता योग: आफूलाई बुद्ध-रूपमा कल्पना गर्नु

• केन्द्रबिन्दु: कुनै बुद्ध वा बोधिसत्व (जस्तै- अवलोकितेश्वर, तारा) को विस्तृत कल्पना र आफूलाई त्यही देवतासँग तादात्म्य (एकाकार) गर्नु।
• लक्ष्य: आफ्नो अन्तर्निहित बुद्ध-गुणहरू (करुणा, प्रज्ञा) लाई जागृत गर्नु र सामान्य, अशुद्ध दृष्टिकोणलाई शुद्ध, बुद्ध-दृष्टिले प्रतिस्थापन गर्नु।
• कार्यविधि: साधकले आफू र देवतालाई एकै मानी, देवताको मन्त्र जप्दै, उहाँका गुणहरू आफूमा समाहित भएको महसुस गर्छ।

एक लामा गुरुले भन्नुभएको थियो, “देवता योग कल्पना मात्र होइन, यो आफ्नो मनमा बुद्धत्वको बीउ रोपेर त्यसलाई फुलाउने प्रक्रिया हो।”

६. गुरु योग: गुरुको मनसँग आफ्नो मन मिलाउनु

• केन्द्रबिन्दु: आफ्नो आध्यात्मिक गुरुलाई साक्षात् बुद्धको रूपमा हेरेर उहाँप्रति गहिरो श्रद्धा र भक्ति विकास गर्नु।
• लक्ष्य: गुरुको प्रज्ञावान् मनसँग आफ्नो साधारण मनलाई एकाकार गरेर ज्ञानको आशीर्वाद प्राप्त गर्नु र आफ्नो बुद्ध-प्रकृतिलाई छिटो उजागर गर्नु।
• कार्यविधि: साधकले गुरुलाई आफ्नो शिरमाथि प्रकाशको रूपमा कल्पना गर्छ, प्रार्थना गर्छ, र अन्तमा गुरुबाट प्रकाश र अमृतको वर्षा भई आफ्नो सम्पूर्ण नकारात्मकता शुद्ध भएको र गुरुको मन आफ्नो मनसँग एक भएको भावना गर्छ।