“जसले पहिलो पटक धर्मको पाङ्ग्रो घुमाउनुभयो, ती लोकका गुरु, बुद्धलाई नमन गर्दछु।
जुन मार्ग उहाँले देखाउनुभयो, त्यो दुःखमुक्तिको अमृतमयी धर्मलाई नमन गर्दछु।
त्यो मार्गमा हिँड्ने र धर्मलाई जीवित राख्ने आर्य संघलाई नमन गर्दछु।”
बुद्धं शरणं गच्छामि।
धम्मं शरणं गच्छामि।
संघं शरणं गच्छामि।
आषाढ महिनाको उज्यालो रात, जब आकाशमा पूर्ण चन्द्रमाले आफ्नो शीतल प्रकाश छर्छ, तब दक्षिण एसियामा गुरुप्रति सम्मान प्रकट गर्ने एक विशेष दिन मनाइन्छ, जसलाई ‘गुरु पूर्णिमा’ भनिन्छ। तर, बौद्ध परम्परामा यस पूर्णिमाको महत्त्व केवल गुरु-शिष्य सम्बन्धमा मात्र सीमित छैन; यसको अर्थ त्योभन्दा धेरै गहिरो, ऐतिहासिक र आध्यात्मिक छ।
बौद्धहरूका लागि यो त्यो महान् दिन हो, जब करुणा र प्रज्ञाका महासागर, सम्यक् सम्बुद्ध भगवान् बुद्धले पहिलो पटक आफ्नो अमृतमयी देशना दिएर ‘धर्मको पाङ्ग्रो’ चलाउनुभएको थियो। त्यसैले, बौद्धहरूका लागि यो दिनको प्राथमिक पहिचान ‘गुरु पूर्णिमा’ भन्दा पनि ‘धर्मचक्र प्रवर्तन दिवस’ हो। यो केवल एक उत्सव होइन, बरु ज्ञानको मूल स्रोत, मुक्तिको मार्ग र त्यस मार्गमा हिँडाउनुहुने आध्यात्मिक मार्गदर्शकहरूको भूमिकालाई गहिरो कृतज्ञतासहित सम्मान गर्ने एक पवित्र अवसर हो।
ऐतिहासिक महत्त्व: धर्मचक्रको पहिलो घुमाइ
बोधगयाको पीपलको रुखमुनि सम्यक् सम्बोधि (सर्वोच्च ज्ञान) प्राप्त गरेपछि, बुद्धले आफूले साक्षात्कार गरेको सत्यलाई गहिरिएर हेर्नुभयो। उहाँले अनुभव गर्नुभयो कि यो धर्म (सत्य) अति गम्भीर, शान्त, तर्कभन्दा परको र साधारण मानिसले बुझ्न अत्यन्त कठिन छ। त्यसैले, उहाँले केही समय मौन बस्ने र यो ज्ञान कसैलाई नसिकाउने विचार गर्नुभयो।
यो देखेर ब्रह्मा सहम्पति जस्ता देवताहरू चिन्तित भए र बुद्धसमक्ष प्रकट भई यो अनमोल ज्ञान संसारलाई बाँड्न आग्रह गरे। उनीहरूले भने, “हे भगवान्! संसारमा थोरै मात्र धूलो आँखामा परेका प्राणीहरू पनि छन्, जसले तपाईंको देशना सुनेर मुक्तिको मार्ग पहिल्याउन सक्छन्।”
देवताहरूको आग्रह र प्राणीहरूप्रतिको असीम करुणाले गर्दा, बुद्धले आफ्नो ज्ञान बाँड्ने निर्णय गर्नुभयो। त्यसपछि उहाँ आफ्नो पहिलो उपदेश दिनका लागि योग्य पात्रको खोजीमा वाराणसी नजिकैको सारनाथ (तत्कालीन इसिपतन मृगदाव) तर्फ लाग्नुभयो। त्यहाँ उहाँका पाँच पुराना तपस्वी साथीहरू—कौण्डिन्य, वप्प, भद्दिय, महानाम र अस्सजि—तपस्या गरिरहेका थिए।
यही आषाढ शुक्ल पूर्णिमाको पवित्र दिन, बुद्धले ती पाँच तपस्वीहरूलाई आफ्नो पहिलो उपदेश दिनुभयो, जसलाई पालि भाषामा ‘धम्मचक्कप्पवत्तन सुत्त’ (धर्मचक्र प्रवर्तन सूत्र) भनिन्छ। यस ऐतिहासिक उपदेशमा उहाँले दुई अतिवादी मार्गहरू—इन्द्रिय सुखमा अत्यधिक लिप्त हुनु (कामसुखल्लिकानुयोग) र शरीरलाई कठोर कष्ट दिनु (अत्तकिलमथानुयोग)—लाई त्यागेर ‘मध्यम मार्ग’ (मज्झिमा पटिपदा) अपनाउन सिकाउनुभयो।
त्यसपछि उहाँले संसारको दुःख र त्यसबाट मुक्त हुने शाश्वत उपायका रूपमा ‘चार आर्यसत्य’ को विस्तृत व्याख्या गर्नुभयो:
दुःख आर्यसत्य: जीवनमा दुःख छ (जन्म, बुढ्यौली, रोग, मृत्यु, प्रियजनसँगको वियोग आदि)।
दुःख समुदय आर्यसत्य: दुःखको कारण छ, र त्यो हो तृष्णा (चाहना, आसक्ति)।
दुःख निरोध आर्यसत्य: दुःखको अन्त्य सम्भव छ, र त्यो हो निर्वाण।
दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा आर्यसत्य: दुःखको अन्त्यतर्फ लैजाने मार्ग छ, र त्यो हो आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग (सम्यक् दृष्टि, सम्यक् संकल्प, आदि)।
यो क्षण केवल एक उपदेश मात्र थिएन, यो त मानव इतिहासको एक युगान्तकारी मोड थियो। यसले ‘संघ’ लाई जन्म दियो। कौण्डिन्यले बुद्धको उपदेश सुनेर सोतापत्ति फल प्राप्त गरे र पहिलो भिक्षु बने। यसरी बुद्ध (शिक्षक), धर्म (शिक्षा) र संघ (शिष्यहरूको समुदाय)—यी ‘त्रिरत्न’ को स्थापना भयो। त्यस दिनदेखि बुद्धले एक ‘गुरु’ वा शिक्षकको भूमिकालाई पूर्ण रूपमा अँगाल्नुभयो।
बौद्ध धर्ममा ‘गुरु’ को अर्थ: पथप्रदर्शक, ईश्वर होइन
बौद्ध धर्ममा ‘गुरु’ को अवधारणा अन्य परम्पराहरूभन्दा केही फरक छ। यहाँ गुरुलाई पूजा गरिने, वरदान दिने वा मुक्ति दिने ईश्वर वा अलौकिक व्यक्तित्वको रूपमा हेरिँदैन। गुरु एक पथप्रदर्शक हुन्, जसले मुक्तिको मार्गमा औंल्याइदिन्छन्। उहाँ आफैँले त्यो यात्रा पूरा गर्नुभएको हुन्छ र अरूलाई पनि त्यही बाटो हिँड्नका लागि आवश्यक प्रज्ञा, प्रेरणा र विधि सिकाउनुहुन्छ। बौद्ध परम्परामा गुरुका लागि विभिन्न सम्मानजनक शब्दहरू प्रयोग गरिन्छ:
- कल्याणमित्र (Kalyāṇamitra): यो सबैभन्दा सुन्दर र महत्त्वपूर्ण शब्द हो, जसको अर्थ हो ‘आध्यात्मिक मित्र’। गुरु एक असल मित्र हुन् जसले तपाईंलाई सही मार्गमा हिँड्न मद्दत गर्छन्, कुमार्गबाट बचाउँछन् र तपाईंको आध्यात्मिक प्रगतिको कामना गर्छन्।
- लामा (Lama): वज्रयान (तिब्बती) बौद्ध परम्परामा गुरुलाई ‘लामा’ भनिन्छ, जसको शाब्दिक अर्थ ‘सर्वोच्च’ वा ‘श्रेष्ठ’ हो। उहाँहरूलाई बुद्धको जीवन्त प्रतिनिधिको रूपमा हेरिन्छ, जसबाट शिक्षा र अभिषेक प्राप्त गरिन्छ।
- आचार्य वा उपाध्याय (Ācārya/Upadhyāya): मठवासी (थेरवाद) परम्परामा, यी शब्दहरूले शिक्षक वा उपदेशकलाई जनाउँछन्, जसले शिष्यहरूलाई शील, समाधि र प्रज्ञाको शिक्षा दिन्छन् र विनयका नियमहरू सिकाउँछन्।
एक साँचो बौद्ध गुरु केवल शास्त्रीय ज्ञानको भारी बोकेको विद्वान् होइन, बरु जसले त्यो ज्ञानलाई आफ्नो जीवनमा उतारेको छ। उहाँमा करुणा (अरूको दुःख दूर गर्ने चाहना), प्रज्ञा (सत्यको सही ज्ञान) र अनुभवजन्य साक्षात्कार (realization) जस्ता गुणहरू हुनु अनिवार्य मानिन्छ।
बौद्धहरूले गुरु पूर्णिमा कसरी मनाउँछन्?
विश्वभरका बौद्धहरूले धर्मचक्र प्रवर्तन दिवसलाई श्रद्धा र साधनाका साथ मनाउँछन्। प्रमुख अभ्यासहरू यस प्रकार छन्:
- श्रद्धा र समर्पण: विहार र गुम्बाहरूमा बुद्ध, धर्म र संघप्रति श्रद्धा अर्पण गर्दै फूल, दीप, धूप आदि चढाउने र आफ्ना जीवित गुरुहरूप्रति नमन तथा उपहार अर्पण गर्ने गरिन्छ।
- धर्म श्रवण र देशना: यो दिनको मुख्य कार्यक्रम नै धर्म श्रवण हो। विहारहरूमा विशेष गरी ‘धर्मचक्र प्रवर्तन सूत्र’ वा ‘चार आर्यसत्य’ मा आधारित गम्भीर प्रवचनहरू आयोजना गरिन्छ।
- चिन्तन र मनन: धर्मको महत्त्व, आफ्नो अभ्यासको समीक्षा र गुरु-शिष्य परम्पराको देनमाथि गहिरो चिन्तन गरिन्छ। यो दिन आफ्नो आध्यात्मिक यात्राको मूल्यांकन गर्ने अवसर हो।
- साधना र ध्यान: धेरै मानिसहरू यस दिन पञ्चशील वा अष्टशील (व्रत) ग्रहण गर्छन्, ध्यान शिविरमा भाग लिन्छन्, वा सूत्र तथा मन्त्रहरूको पाठ गर्छन्।
- सामुदायिक जमघट: भिक्षु-भिक्षुणीहरू तथा उपासक-उपासिकाहरू एकै ठाउँमा भेला भई सामूहिक पूजा, पाठ र साधना गर्छन्, जसले संघको भावनालाई बलियो बनाउँछ।
गुरु-भक्ति र कृतज्ञता: अन्धविश्वास होइन, प्रज्ञाको स्रोत
विशेष गरी तिब्बती बौद्ध धर्ममा गुरुप्रतिको भक्तिलाई साधनाको मुटु मानिन्छ। तर यो भक्ति अन्धविश्वास वा व्यक्तित्व पूजामा आधारित हुँदैन। यो त गुरुलाई ज्ञानको स्रोत र बुद्धको शिक्षाको जीवन्त प्रतिनिधिको रूपमा देखेर उत्पन्न हुने श्रद्धा र कृतज्ञता हो।
बाहिरी गुरु एउटा दियो जस्तै हुन्, जसले हाम्रो भित्रको प्रज्ञा-दीप (भित्री गुरु वा बुद्ध-स्वभाव) लाई प्रज्वलित गर्न मद्दत गर्छन्। गुरुले मार्ग देखाउनुहुन्छ, तर यात्रा आफैँले गर्नुपर्छ। गुरुप्रतिको सम्मान भनेको उहाँले देखाउनुभएको धर्मको मार्गप्रतिको सम्मान हो।
अन्त्यमा,
गुरु पूर्णिमा वा धर्मचक्र प्रवर्तन दिवस हामी सबैका लागि एक शक्तिशाली स्मरण हो। यसले हामीलाई २५०० वर्षभन्दा पहिले सारनाथको मृगदावमा बालिएको धर्मको ज्योति अझै पनि गुरु-शिष्य परम्परा मार्फत जीवित, चम्किलो र सान्दर्भिक छ भन्ने कुरा याद दिलाउँछ।
यो दिन धर्मसँग आफ्नो सम्बन्धलाई नवीकरण गर्ने, आफ्नो अभ्यासप्रति प्रतिबद्धतालाई ताजा गर्ने, र हामीलाई यो अनमोल मार्ग देखाउने सबै गुरुहरू—भगवान् बुद्धदेखि लिएर हाम्रा आफ्नै शिक्षकहरूसम्म—प्रति हृदयदेखि कृतज्ञता व्यक्त गर्ने अवसर हो। यस पवित्र दिनमा, एक क्षण बसेर सोचौं, यदि बुद्धले त्यो पहिलो उपदेश नदिनुभएको भए, आज संसार कस्तो हुन्थ्यो?
त्यसैले, आउनुहोस्, हामी सबैले त्यो पहिलो धर्मचक्र प्रवर्तनको ऐतिहासिक क्षणलाई स्मरण गरौं र त्यसबाट प्राप्त ज्ञानको प्रकाशमा आफ्नो र अरूको जीवनलाई उज्यालो बनाउने संकल्प गरौं।
