निर्वाण: दुःखको अन्त्य र परम शान्तिको मार्ग
निर्वाण के होइन? गलत धारणाहरूको खण्डन
धेरै मानिसहरूमा निर्वाणबारे विभिन्न गलत धारणाहरू छन्। यी धारणाहरूले यसको वास्तविक अर्थ बुझ्नमा अवरोध पुर्याउँछन्। त्यसैले, पहिले निर्वाण के होइन भनेर बुझ्नु महत्त्वपूर्ण छ:
- कुनै भौतिक ठाउँ वा स्वर्ग होइन: निर्वाण कुनै भौगोलिक स्थान वा स्वर्गजस्तो कल्पना गरिएको लोक होइन जहाँ राम्रो कर्म गर्नेहरू जान्छन्। यो मृत्युपछि पुग्ने कुनै गन्तव्य पनि होइन, यो त चित्तको एक अवस्था हो।
- शून्य वा विनाश होइन: कतिपयले निर्वाणलाई आत्माको पूर्ण विनाश वा अस्तित्वको अन्त्य ठान्छन् (जसलाई उच्छेदवाद भनिन्छ)। तर यो होइन। यो केवल दुःख, तृष्णा र अहंकारको अन्त्य हो, न कि अस्तित्वको। यो त अगाध शान्ति र आनन्दको अनुभव हो।
- मृत्युको पर्यायवाची होइन: निर्वाण प्राप्त गर्नका लागि मर्नैपर्छ भन्ने छैन। बुद्धले आफ्नो जीवनकालमै ३५ वर्षको उमेरमा निर्वाण प्राप्त गर्नुभएको थियो र उहाँ ८० वर्षसम्म बाँच्नुभयो। जीवित छँदा प्राप्त हुने निर्वाणलाई ‘सोपाधिशेष निर्वाण’ भनिन्छ।
- अकर्मण्यताको अवस्था होइन: निर्वाण प्राप्त व्यक्तिले कुनै काम गर्दैन वा भावनाविहीन हुन्छ भन्ने पनि होइन। उनीहरू संसारमा रहेर पनि दुःखका कारणहरूबाट मुक्त हुन्छन् र अझ बढी करुणावान् र प्रज्ञावान् भई लोक कल्याणमा लाग्छन्।
“मेरो व्यक्तिगत अनुभवमा भन्नुपर्दा, सुरुमा मलाई पनि निर्वाण भनेको ‘सबै कुराबाट मुक्त हुने’ भन्नाले ‘केही पनि बाँकी नरहने’ होला जस्तो लाग्थ्यो। तर जति बुझ्दै गएँ, यो त ‘अनावश्यक कुराहरूबाट मुक्त हुने’ मात्रै रहेछ – जसरी एउटा घरको फोहोर सफा गरेपछि घर खाली भएको होइन, सफा र बस्न योग्य भएको हो।”
निर्वाणको वास्तविक अर्थ र यसका विशेषताहरू
गलत धारणाहरूलाई पन्छाएपछि, अब निर्वाणको वास्तविक अर्थलाई बुझौँ। बौद्ध धर्मअनुसार, निर्वाण भनेको दुःख र दुःखका कारणहरूको पूर्ण समाप्ति हो। यसलाई पाली भाषामा ‘निब्बाण’ भनिन्छ, जसको शाब्दिक अर्थ ‘आगो निभ्नु’ वा ‘प्रज्वलनको अन्त्य’ हो। यहाँ आगोले राग (लोभ), द्वेष (घृणा) र मोह (अज्ञानता) लाई जनाउँछ। यी नै तीन ‘आगो’ हुन् जसले हामीलाई दुःखको चक्रमा अल्झाइरहन्छन्।
निर्वाणका मुख्य विशेषताहरू यस प्रकार छन्:
१. दुःख निरोध (दुःखको अन्त्य)
यो चार आर्य सत्यमध्ये तेस्रो आर्य सत्य हो। यसले जीवनमा रहेका सबै प्रकारका दुःखहरू, चाहे त्यो शारीरिक होस् वा मानसिक, को पूर्ण समाप्तिलाई बुझाउँछ।
२. क्लेशहरूको समाप्ति
निर्वाण भनेको लोभ, घृणा र अज्ञानताबाट पूर्ण रूपमा मुक्त भएको अवस्था हो। जब यी तीन ‘विष’ निभ्छन्, तब मन पूर्णतया शान्त र निर्मल हुन्छ। यो अवस्था प्राप्त भएपछि मनमा कुनै पनि नकारात्मक भावना वा आसक्तिले जरो गाड्न सक्दैन।
३. परम शान्ति
निर्वाण परम शान्तिको अवस्था हो जहाँ कुनै चिन्ता, डर वा मानसिक उथलपुथल हुँदैन। यो गहिरो आन्तरिक शान्ति हो जुन बाहिरी परिस्थितिबाट प्रभावित हुँदैन, किनकि मनले भित्री रूपमा स्थिरता प्राप्त गरेको हुन्छ।
४. विमुक्ति (मुक्ति)
यो जन्म, बुढ्यौली, रोग र मृत्युको चक्र (संसार) बाट पूर्ण मुक्ति हो। यस अवस्थामा व्यक्ति कर्मका बन्धनहरूबाट मुक्त भई पुनर्जन्मको चक्रबाट बाहिर निस्कन्छ, किनकि तृष्णा नै पुनर्जन्मको मूल कारण हो।
५. अमत (अमृत/अमरत्व)
निर्वाणलाई ‘अमत’ वा अमृत पद पनि भनिन्छ, किनकि यो जन्म र मृत्युको चक्रभन्दा परको अवस्था हो। यो ‘असंस्कृत’ (कुनै कारणले नबनेको) अवस्था हो, त्यसैले यो कहिल्यै नासिँदैन।
उदाहरण: एउटा जलिरहेको मैनबत्तीको आगो निभ्नुलाई निर्वाण भन्न सकिन्छ। आगो निभेपछि त्यो कतै जाँदैन, केवल इन्धन सकिएर शान्त हुन्छ। त्यस्तै, मनका तृष्णाका आगोहरू निभेकाले अब दुःखको नयाँ उत्पत्ति हुँदैन।
निर्वाण प्राप्तिको मार्ग: अष्टाङ्गिक मार्गको भूमिका
निर्वाण कुनै आकस्मिक घटना होइन, न त यो भाग्यमा आधारित छ। बुद्धले निर्वाण प्राप्तिको लागि एक स्पष्ट र व्यावहारिक मार्ग देखाउनुभएको छ, जसलाई आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग भनिन्छ। यो मार्गले तीन मुख्य स्तम्भहरू: शील (नैतिकता), समाधि (एकाग्रता) र प्रज्ञा (ज्ञान) लाई समेट्छ।
अष्टाङ्गिक मार्गको अभ्यासले हामीलाई कसरी निर्वाणतर्फ डोर्याउँछ?
- प्रज्ञा (ज्ञान): सम्यक दृष्टि र सम्यक संकल्प। यसले हामीलाई जीवनको वास्तविकता बुझ्न र गलत धारणाहरू त्याग्न मद्दत गर्छ। हामी अनित्य, दुःख र अनात्मको प्रकृति बुझ्न थाल्छौँ।
- शील (नैतिकता): सम्यक वचन, सम्यक कर्म र सम्यक जीविका। यसले हामीलाई नैतिकवान् बन्न र अरूप्रति दयालु हुन उत्प्रेरित गर्छ। हाम्रो हरेक क्रियाकलापमा करुणा झल्कन थाल्छ।
- समाधि (एकाग्रता): सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृति र सम्यक समाधि। यसले मनलाई स्थिर र एकाग्र बनाउँदै गहिरो ध्यानमा प्रवेश गर्न सहयोग पुर्याउँछ, जहाँ विपश्यना (अन्तर्दृष्टि) मार्फत तृष्णाको जरा उखेलिन्छ।
यी सबै अभ्यासहरूले बिस्तारै-बिस्तारै हाम्रो चित्तलाई शुद्ध पार्दै जान्छन् र अन्ततः अज्ञानताको पर्दा हटाएर निर्वाणको साक्षात्कार गराउँछन्।
निष्कर्ष
निर्वाण बौद्ध धर्मको एक गहिरो र शक्तिशाली अवधारणा हो जुन दुःखको पूर्ण अन्त्य र परम शान्तिको अवस्था हो। यो कुनै काल्पनिक स्वर्ग वा मृत्युपछिको अन्त्य होइन, बरु यस जीवनमा नै प्राप्त गर्न सकिने एक मानसिक र आध्यात्मिक मुक्ति हो। बुद्धले देखाउनुभएको अष्टाङ्गिक मार्ग को लगनशील अभ्यास र सही समझका साथ, हामी सबैले जीवनको यस परम लक्ष्यतर्फ अग्रसर हुन सक्छौँ र वास्तविक शान्तिको अनुभव गर्न सक्छौँ। यो यात्रा सजिलो नभए पनि, यसले दिने प्रतिफल अतुलनीय छ।
