१. बौद्ध धर्मका आधारभूत सिद्धान्त र तीन मार्गको उदय

भगवान बुद्धले दुःखको अन्त्य र निर्वाण प्राप्तिको मार्ग देखाउनुभयो। उहाँले जीवनका चार आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गको शिक्षा दिनुभयो। तर, समय बित्दै जाँदा, उहाँका शिक्षालाई बुझ्ने, व्याख्या गर्ने र अभ्यास गर्ने तरिकामा विभिन्न भौगोलिक तथा सांस्कृतिक समुदायहरूमा भिन्नता आउन थाल्यो। यसरी नै मूलतः तीन प्रमुख शाखाहरूको विकास भयो:

• थेरवाद (Theravāda): यसलाई ‘ज्येष्ठहरूको मार्ग’ भनिन्छ। यो बौद्ध धर्मको सबैभन्दा पुरानो र मौलिक परम्परा मानिन्छ, जसले बुद्धका प्रारम्भिक शिक्षालाई जस्ताको तस्तै अनुसरण गर्ने दाबी गर्छ। यसले विशेष गरी पाली भाषामा लेखिएका त्रिपिटक (विनयपिटक, सुत्तपिटक, अभिधम्मपिटक) लाई आफ्नो मूल ग्रन्थ मान्दछ। थेरवाद परम्परा विशेष गरी श्रीलंका, थाइल्याण्ड, म्यानमार, कम्बोडिया र लाओसमा प्रचलित छ। यसको मुख्य जोड व्यक्तिगत साधना र मुक्तिमा हुन्छ।
• महायान (Mahāyāna): यसको अर्थ ‘महान् मार्ग’ वा ‘ठूलो वाहन’ हो। थेरवादभन्दा केही सय वर्षपछि यसको उदय भयो र यसले बुद्धका शिक्षालाई अझ फराकिलो परिप्रेक्ष्यमा व्याख्या गर्यो। महायान परम्पराले सबै प्राणीको हितका लागि बोधिसत्व (बुद्धत्व प्राप्त गर्ने क्षमता हुँदाहुँदै पनि सबैको कल्याण नभएसम्म निर्वाण स्थगित गर्ने व्यक्ति) बन्ने आदर्शलाई जोड दिन्छ। यसले पाली क्याननका साथै नयाँ संस्कृत सूत्रहरू (जस्तै: प्रज्ञापारमिता सूत्र, लोटस सूत्र, हार्ट सूत्र) लाई पनि स्वीकार गर्छ। चीन, जापान, कोरिया, भियतनाम र मंगोलियामा महायान बौद्ध धर्मको प्रभाव देखिन्छ।
• वज्रयान (Vajrayāna): यसलाई ‘वज्र मार्ग’ वा ‘हीराको मार्ग’ पनि भनिन्छ। वज्रयान महायान परम्पराभित्रकै एक विशिष्ट शाखा हो, तर यसका अभ्यासहरू अझ गहन र तीव्र हुन्छन्। यसले बुद्धत्व प्राप्तिका लागि तन्त्र, मन्त्र, मण्डल, मुद्रा जस्ता विभिन्न शक्तिशाली विधिहरू प्रयोग गर्छ। यसको लक्ष्य यसै जीवनकालमा द्रुत गतिमा बुद्धत्व प्राप्त गर्नु हो। तिब्बती बौद्ध धर्म यसको सबैभन्दा प्रख्यात उदाहरण हो, जुन नेपाल, भुटान, भारतको हिमाली क्षेत्र र तिब्बतमा अभ्यास गरिन्छ।

२. लक्ष्य, दर्शन र अभ्यासमा भिन्नता

यी तीनवटै मार्गहरू भगवान बुद्धका शिक्षामा आधारित भए पनि, तिनीहरूका दर्शन, अभ्यास र मुक्तिको लक्ष्यमा केही महत्त्वपूर्ण भिन्नताहरू छन्। यी भिन्नताहरूलाई बुझ्न सकिएमा हरेक मार्गको आफ्नै महत्त्व र सुन्दरता स्पष्ट हुन्छ।

क) मुक्तिको लक्ष्य: अर्हत, बोधिसत्व र बुद्धत्व

सबैको अन्तिम लक्ष्य दुःखबाट मुक्ति भए पनि, त्यस आदर्श पात्रको अवधारणामा भिन्नता छ।

ख) अभ्यासका विधिहरू: ध्यानदेखि तन्त्रसम्म

हरेक मार्गले ध्यान र नैतिक आचरण (शील) लाई महत्त्व दिए पनि, तिनीहरूका विशिष्ट अभ्यासहरू फरक छन्।

• थेरवादमा अभ्यास: यसमा समथ (एकाग्रता) र विपश्यना (अन्तरदृष्टि) ध्यानको माध्यमबाट मनलाई शान्त पार्ने र यथार्थको गहिरो बोध गर्ने अभ्यासमा जोड दिइन्छ। भिक्षु र भिक्षुणी जीवन, विनयको पालना र नैतिक शुद्धता यसका मुख्य स्तम्भ हुन्। उदाहरणका लागि, दस दिने विपश्यना शिविरमा मौन रही आफ्नो श्वास र शरीरका संवेदनाहरूमा ध्यान केन्द्रित गरिन्छ।
• महायानमा अभ्यास: ध्यानका साथै, षड्-पारमिता (दान, शील, क्षान्ति, वीर्य, ध्यान, प्रज्ञा) को अभ्यास र करुणालाई विशेष जोड दिइन्छ। परोपकारी कार्यहरू, बोधिसत्व प्रतिज्ञाहरू र नयाँ सूत्रहरूको अध्ययन तथा जप यसका महत्त्वपूर्ण पक्ष हुन्। यसमा मन्त्र जप र बुद्ध तथा बोधिसत्वहरूको पूजा पनि गरिन्छ।
• वज्रयानमा अभ्यास: यसमा महायानका सबै अभ्यासका साथै थप तान्त्रिक विधिहरू प्रयोग गरिन्छ। उदाहरणका लागि, मन्त्र जप (जस्तै ‘ओम् मणि पद्मे हुँ’), मण्डल (पवित्र ज्यामितीय चित्र) को निर्माण र ध्यान, मुद्रा (हातका प्रतीकात्मक आसन), र देवता योग (बुद्ध वा देवताको रूपमा आफूलाई कल्पना गर्ने) जस्ता जटिल विधिहरू यसमा समावेश हुन्छन्। गुरुको भूमिका वज्रयानमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ, किनकि गुरुको मार्गदर्शन बिना यी गहन अभ्यासहरू सम्भव हुँदैनन्।

मेरो आफ्नै अनुभवमा, मलाई थाइल्याण्डमा एउटा थेरवादी गुम्बामा शान्तपूर्वक ध्यान गर्दाको अनुभूति र नेपालकै स्वयम्भूमा एउटा वज्रयान गुम्बामा मन्त्रको लय सुन्दै दृश्यीकरणका अभ्यास गर्दाको अनुभूति निकै फरक लाग्यो। थेरवादमा शान्त र व्यक्तिगत साधनाको गहिराइ थियो भने, वज्रयानमा मन्त्र र प्रतीकात्मकताको ऊर्जावान् प्रवाह। दुवैको आफ्नो छुट्टै सौन्दर्य र प्रभाव थियो।

निष्कर्ष

अन्ततः, थेरवाद, महायान र वज्रयान—यी तीनवटै मार्गहरू भगवान बुद्धले देखाएको दुःखबाट मुक्ति र बुद्धत्व प्राप्तिको एउटै गन्तव्यमा पुग्ने फरक-फरक बाटा हुन्। थेरवादले व्यक्तिगत शुद्धीकरण र अर्हतको आदर्शमा जोड दिन्छ भने, महायानले सबै प्राणीको कल्याणका लागि बोधिसत्वको आदर्शलाई अँगाल्छ। वज्रयानले भने तान्त्रिक विधिहरू प्रयोग गरी छिटो बुद्धत्व प्राप्तिको मार्ग देखाउँछ।

कुन मार्ग ‘उत्तम’ भन्ने प्रश्नभन्दा पनि, कुन मार्गले तपाईंलाई आफ्नो आध्यात्मिक यात्रामा बढी सहयोग गर्छ र तपाईंको स्वभावसँग मिल्छ भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण छ। यी सबै परम्पराहरूले हामीलाई करुणा, प्रज्ञा र शान्तिको सन्देश दिन्छन्, जसको आजको संसारमा अझ बढी आवश्यकता छ।