सिद्धार्थ गौतमदेखि बुद्धसम्म: एक राजकुमारको बुद्धत्व यात्रा
नमस्ते पाठकवृन्द!
आज हामी एक यस्तो यात्रामा निस्कँदैछौँ, जसले मानव सभ्यताकै दिशा परिवर्तन गर्यो। यो यात्रा हो सिद्धार्थ गौतमको, जसले राजसी सुख त्यागेर ज्ञानको खोजीमा निस्कनुभयो र अन्ततः ‘बुद्ध’ बन्नुभयो। उहाँको बुद्धत्व यात्रा केवल एक व्यक्तिको कथा नभएर, हरेक मानिसका लागि आफ्नो भित्रको शान्ति र सत्य खोज्ने प्रेरणाको स्रोत हो। आउनुहोस्, उहाँको अद्भुत जीवनका केही महत्त्वपूर्ण मोडहरू नियालौँ र बुझौँ, कसरी एक राजकुमार संसारलाई दुःखमुक्तिको मार्ग देखाउने ‘बुद्ध’ बन्न पुग्नुभयो।
राजमहलको सुख र असन्तुष्टि
सिद्धार्थ गौतमको जन्म लुम्बिनीमा शाक्यवंशी राजा शुद्धोधन र रानी मायादेवीको पुत्रको रूपमा भएको थियो। भविष्यवाणीअनुसार उहाँ या त एक महान् सम्राट बन्नुहुने थियो या एक महान् सन्त। पिता शुद्धोधनले उहाँलाई संसारका दुःखबाट टाढै राख्न अथक प्रयास गर्नुभयो। सिद्धार्थलाई राजमहलको चार पर्खालभित्र सबै सुख-सुविधा दिइयो – सुन्दर पत्नी यशोधरा, छोरा राहुल, भव्य महलहरू, र कुनै पनि दुःखको अनुभूति हुन नदिने वातावरण। तर, यो बाहिरी सुखले उहाँको भित्री मनलाई सन्तुष्ट पार्न सकेन।
एक दिन, उहाँले राजमहलबाट बाहिर निस्कने निर्णय गर्नुभयो र जीवनका यस्ता चार दृश्यहरू देख्नुभयो, जसले उहाँको जीवनको दिशा नै परिवर्तन गरिदियो:
- वृद्ध मानिस: उहाँले पहिलो पटक जीर्ण, कमजोर र अशक्त एक वृद्ध मानिसलाई देख्नुभयो। सारथी छन्दकले उहाँलाई यो सबैको नियति हो र सबै एक दिन वृद्ध हुनैपर्छ भनेर बुझाए।
- रोगी मानिस: उहाँले रोगले ग्रस्त एक मानिसलाई देख्नुभयो जो पीडामा छटपटाइरहेको थियो। यसले उहाँलाई जीवनमा रोग र शारीरिक कष्ट अपरिहार्य छ भन्ने बोध गरायो।
- मृत शरीर: उहाँले एक मृत शरीरलाई देख्नुभयो जसलाई अन्तिम संस्कारका लागि लगिँदै थियो। यसले उहाँलाई जीवनको अन्तिम सत्य – मृत्यु अपरिहार्य छ भन्ने कुराको जानकारी दियो।
- शान्त सन्यासी: अन्तमा, उहाँले एक सन्यासीलाई देख्नुभयो, जो सबै दुःख र मोहबाट मुक्त देखिन्थे। उनको अनुहारमा अद्भुत शान्ति थियो। यसले सिद्धार्थलाई जीवनको दुःखबाट मुक्ति पाउने मार्ग खोज्न प्रेरित गर्यो।
यी चार दृश्यले सिद्धार्थलाई गहिरो रूपमा झकझकायो। उहाँले बुझ्नुभयो कि राजमहलको सुख क्षणभंगुर छ र सबै प्राणी दुःख, बुढ्यौली, रोग र मृत्युको चक्रमा बाँधिएका छन्। यसैले, संसार त्यागको निर्णय लिँदै उहाँ सत्य र मुक्तिको खोजीमा निस्कनुभयो।
तपस्या र सत्यको खोजी
राजमहल त्यागेपछि सिद्धार्थले कठोर तपस्याको मार्ग अपनाउनुभयो। उहाँले सुरुमा विभिन्न गुरुहरूसँग ज्ञान प्राप्त गर्ने प्रयास गर्नुभयो, तर कुनै पनि गुरुले उहाँलाई पूर्ण सन्तुष्टि दिन सकेनन्। त्यसपछि उहाँले स्वयं कठोर तपस्या गर्ने निर्णय गर्नुभयो। उहाँले वर्षौंसम्म भोकै र प्यासै बसेर शरीरलाई चरम यातना दिनुभयो।
उहाँको तपस्या यति कठोर थियो कि:
- उहाँले आफ्नो शरीरलाई सुकेको हड्डीको पिञ्जरजस्तै बनाउनुभयो, जसबाट उहाँलाई हिँड्न पनि गाह्रो भयो।
- उहाँले यति थोरै खानुभयो कि उहाँको शरीर एकदमै कमजोर भयो र सास फेर्न पनि कठिन हुन थाल्यो।
- उहाँले पानीसमेत त्यागेर ध्यानमा लीन हुनुभयो, जसले गर्दा उहाँ मृत्युको मुखमा पुग्नुभएको थियो।
यो अवधिमा, उहाँले महसुस गर्नुभयो कि शरीरलाई यति धेरै यातना दिँदा मन कमजोर हुन्छ र सत्यको खोजीमा बाधा पुग्छ। उहाँले बुझ्नुभयो कि न त चरम सुख भोगले, न त चरम दुःख (कठोर तपस्या)ले नै ज्ञान प्राप्त गर्न सकिन्छ। यसैबेला, सुजाता नामक एक युवतीले उहाँलाई खीर (दूध-भात) चढाए। सिद्धार्थले त्यसलाई स्वीकार गरी ग्रहण गर्नुभयो र यसबाट मध्यम मार्गको अवधारणा विकसित भयो। मध्यम मार्ग भनेको भोग र विलासिता तथा कठोर तपस्याका बीचको सन्तुलित मार्ग हो। यसले शरीर र मनलाई स्वस्थ राख्छ ताकि सत्यको खोजीमा ध्यान केन्द्रित गर्न सकियोस्। मेरो व्यक्तिगत अनुभवमा पनि, कुनै पनि काममा सफलता पाउनका लागि सन्तुलन महत्त्वपूर्ण हुन्छ। धेरै आराम वा धेरै तनाव दुवैले राम्रो परिणाम दिँदैन।
बोधिवृक्षमुनि बुद्धत्वको प्राप्ति
मध्यम मार्ग अपनाएपछि सिद्धार्थ गौतम बोधगया पुग्नुभयो। त्यहाँ, एक पिपलको रूखमुनि (जो अहिले बोधिवृक्षको नामले प्रसिद्ध छ) उहाँले दृढ संकल्पका साथ ध्यान गर्न थाल्नुभयो। उहाँले संकल्प लिनुभयो कि जबसम्म परम ज्ञानको बोध हुँदैन, तबसम्म उहाँ त्यो स्थानबाट उठ्नुहुने छैन।
यसै समयमा, मार (मनको भ्रम र वासनाको प्रतीक) ले उहाँलाई विभिन्न प्रलोभन र डर देखाएर ध्यान भंग गर्ने प्रयास गर्यो:
- मारले आफ्ना सुन्दर छोरीहरू पठाएर सिद्धार्थलाई आकर्षित गर्न खोज्यो।
- उसले डरलाग्दा राक्षसहरू पठाएर उहाँलाई डराउने प्रयास गर्यो।
- अन्त्यमा, उसले सिद्धार्थलाई “तिमीलाई बुद्धत्व प्राप्त गर्ने कुनै अधिकार छैन” भन्दै आत्म-शंका उत्पन्न गराउन खोज्यो।
तर, सिद्धार्थ गौतम आफ्नो संकल्पमा अडिग रहनुभयो। उहाँले सबै प्रलोभन र डरलाई जितेर गहिरो ध्यानमा लीन हुनुभयो। वैशाख पूर्णिमाको रातमा, अन्ततः उहाँलाई बुद्धत्व प्राप्त भयो। उहाँले जीवन, दुःख, र दुःखको निरोधका सत्यहरू बुझ्नुभयो, जसलाई चार आर्य सत्य भनिन्छ:
- जीवन दुःखमय छ।
- दुःखको कारण तृष्णा (आसक्ति) हो।
- दुःखको निरोध सम्भव छ (तृष्णाको त्याग गरेर)।
- दुःखको निरोध गर्ने मार्ग अष्टाङ्गिक मार्ग हो (सम्यक् दृष्टि, सम्यक् संकल्प, सम्यक् वाणी, सम्यक् कर्म, सम्यक् जीविका, सम्यक् व्यायाम, सम्यक् स्मृति, सम्यक् समाधि)।
यस क्षणपछि, सिद्धार्थ गौतम ‘बुद्ध’ अर्थात् ‘ज्ञान प्राप्त व्यक्ति’ को रूपमा परिचित हुनुभयो।
निष्कर्ष
सिद्धार्थ गौतमको बुद्धत्व यात्रा राजसी सुख त्यागदेखि चरम तपस्या र अन्ततः मध्यम मार्ग हुँदै ज्ञान प्राप्तिको अविस्मरणीय गाथा हो। यो कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि भौतिक सुख वा चरम यातना दुवैले साँचो शान्ति दिँदैनन्। सन्तुलन, विवेक र आत्म-अनुशासन नै दुःखबाट मुक्ति र वास्तविक ज्ञान प्राप्त गर्ने मार्ग हो। बुद्धको शिक्षा आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ, जसले हामीलाई भित्री शान्ति र अरूप्रति करुणाको महत्त्व बुझाउँछ। उहाँको जीवनले देखाउँछ कि हामीभित्र पनि बुद्धत्व प्राप्त गर्ने क्षमता छ, यदि हामीले सही मार्ग र इमान्दार प्रयास गर्यौँ भने।
