हिमालयन बौद्ध परमपरामा ४ प्रमुख सम्प्रदाय छन्, जसलाई प्रायः तिब्बती बौद्ध धर्मको संरचना अन्तर्गत राखिन्छ। यी सम्प्रदायहरू न्यिङमा, काग्यु, साक्य, र गेलुग हुन्। यी सम्प्रदायहरूको स्थापना ऐतिहासिक रूपमा विभिन्न गुरूहरूद्वारा भएको थियो, जसले आफ्ना आफ्ना दर्शन, अभ्यास, र अनुष्ठानहरूलाई विकसित गरेका थिए।
१. ङिङ्मा
सुरु भएको समयः ८औँ शताब्दी।
संस्थापकः गुरु पद्मसम्भव (गुरु रिन्पोचे)।
विशेषताः यो हिमालयन बौद्ध धर्मको सबैभन्दा पुरानो सम्प्रदाय हो। यसमा “जोग्छेन“ (महान पूर्णता) अभ्यासको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ।
उत्पत्तिः तिब्बतमा बौद्ध धर्मको प्रारम्भिक विस्तारका क्रममा।
२. काग्यु
सुरु भएको समयः ११औँ शताब्दी।
स्थापकः मार्पा लोचावा (अनुवादक) र उनको शिष्य मिलारेपा।
विशेषताः ध्यान र योग अभ्यासमा केन्द्रित, विशेष गरी महा–मुद्रा (महान प्रतीक) र ६ योगहरूको अभ्यास।
उत्पत्तिः तन्त्रमार्ग अभ्यासमार्फत।
३. साक्य
सुरु भएको समयः ११औँ शताब्दी।
स्थापकः खोंग्मा कुन्गा न्यिङपो।
विशेषताः “लाम्द्रे“ (मार्ग र परिणाम) नामक विशेष शिक्षाको विकास।
उत्पत्तिः तिब्बती बौद्ध धर्ममा विद्वतामा केन्द्रित सम्प्रदाय।
४. गेलुग
सुरु भएको समयः १४औँ शताब्दी।
स्थापकः जे जोंगखा पा।
विशेषताः अनुशासन, शिक्षाको पद्धति, र तान्त्रिक अभ्यासको संयोजन। यसलाई “पीला टोपी सम्प्रदाय“ पनि भनिन्छ।
उत्पत्तिः लामो समयसम्मको आधिकारिक सम्प्रदाय, जसमा दलाई लामाहरू प्रमुख भूमिका खेल्छन्।
यी ४ सम्प्रदायहरू कसरी शुरु भए?
तिब्बतमा बौद्ध धर्मको प्रवेशः ७औँ–८औँ शताब्दीमा सम्राट सोङचेन गम्पो र सम्राट ट्रिसोंग डेचेनको शासनकालमा तिब्बतमा बौद्ध धर्म विस्तार भयो। भारतीय गुरुहरूको योगदानः गुरु पद्मसम्भव र शान्तरक्षित जस्ता भारतीय विद्वानहरूका शिक्षाले हिमालय क्षेत्रमा तान्त्रिक बौद्ध धर्मलाई परिचित गरायो। आफ्नै विशेष शिक्षाहरूः यी सम्प्रदायहरूले आफ्नै विशिष्ट अभ्यास र शिक्षाहरूलाई समयसँगै विकास गरे।
